سرزمین اولین ها
نگاهی به مدارس آذربایجان
فرزانه ابراهیم زاده (پژوهشگر تاریخ)
بخش پایانی
میرزا حسن از تبریز
نام میرزا حسن تبریزی ملقب به رشدیه به صورت جدا نشدنی با آموزش و پروزش ایران گره خورده است. مردی که با ایستادگی در برابر مکتب داران و کسانی مخالف آموزش و پرورش مدرن در ایران بودند توانست نخستین مدارس ابتدایی را در ایران راه اندازی کند. رشدیه متولد شهر تبریز بود و بعد از پایان دوران مقدماتی تحصیل در مکتب خانه، برای خواندن درس طلبگی به استانبول و مصر و بیروت رفت. این سفر زندگی اورا تغییر داد. او در استانبول از نزدیک با آموزش و پرورش مدرن که از پایه دبستان آغاز می شد آشنا شد و متوجه شد که دارالفنون مدرسه مناسبی برای آموزش و پرورش نیست. دارافنون از ابتدای تاسیس بیشتر شبیه مدارس تکمیل و کالج بود و دانش آموزانی که وارد این مدرسه می شدند باید مقدمات آموزشی را از قبیل خواندن و نوشتن و حساب و کتاب آموخته بودند. آموزش این مقدمات در آن زمان به عهده مکتب خانه ها بود که شیوه بسیار قدیمی برای آموزش داشتند. رشدیه بعد از دیدن مدارس ابتدایی در عثمانی با توجه به شباهتی که میان رسم الخط فارسی و غربی بود تصمیم گرفت شیوه ای ساده تر را برای آموزش الفبا اختراع کند. او برای پیاده کردن نظام آموزشی خود به ایروان رفت و نخستین مدرسه خود را در این شهر راه اندازی کرد. در همین شهر بود که ناصرالدین شاه اورا دید و از نزدیک در جریان آموزش هایی قرار گرفت و از او دعوت کرد تا در ایران مدرسه ای راه اندازی کند. رشدیه در سال ١٣٠٥ به ایران آمد و در منطقه ششکلان تبریز در مسجد مصباح الملک نخستین مدرسه خود را راه اندازی کرد. مدرسه ای که در قدم نخست مورد توجه مردم به ویژه بزرگان تبریز قرار گرفت و فرزندانشان را در آن جا ثبت نام کردند. این مدرسه به مدت یک سال کار خود را به خوبی انجام داد. از آن جایی که آموزش های این مدرسه بسیار ساده و قابل درک بود مردم از آن استقبال کردند. همین باعث ناراحتی مکتب دارانی شد که در این شهر بودند. مکتب داران به مدرسه رشدیه حمله کردند و موجبات تعطیلی آن را به وجود آورند. رشدیه بعد از حمله به مدرسه، شبانه به مشهد گریخت و چند ماهی از تبریز دور بود.
دانش آموزان دبستان ادبیه تبریز هنگام شرکت نمایندگان آذربایجان به تهران در ایام مشروطیت/ عکس از آرشیو موسسه مطالعات تاریخ معاصر
او بعد از شش ماه بار دیگر به تبریز بازگشت و این بار مدرسه اش را در محله بازار تبریز راه انداری کرد. مدرسه ای که در حمله طرفداران مکتب داران تخریب شد و یک دانش آموز آسیب دید. سومین مدرسه رشدیه در مشهد راه اندازی شد و ناموفق بود. مدرسه بعدی رشدیه در تبریز در چرنداب راه اندازی شد. این بار اورا تهدید به کشتن کردند. او مدرسه بعدی در تبریز را در محله نوبر راه انداخت. این مدرسه هم در حمله طرفداران مکتب داران با بمب خراب شد. اما رشدیه قصد به باز کردن مدرسه کرده بود. مدرسه پنجم در محله بازار راه افتاد. مدرسه ای که کشته شدن یکی از دانش آموزان در حمله به آن سرنوشتش را تراژ یک کرد. ششمین مدرسه در لیل آباد راه افتاد. این مدرسه سه سال دوام آورد و در کنارش رشدیه مدرسه ای برای بزرگ سالان راه اندازی کرد. اما در نهایت این مدرسه با حمله مکتب داران خراب و این بار خود رشدیه هم زخمی شد. او برای هفتمین مدرسه به مشکل بزرگی بر خورد و کسی حاضر نبود خانه اش را برای مدرسه به او بسپارد. پس رشدیه با فروش زمین زراعی خود مدرسه ای با میزو صندلی و تخته سیاه راه انداخت.
این مدرسه هم تخریب شد و رشدیه این بار دلسرد می خواست از ایران به قفقاز برود که با علی خان امین الدوله که والی آذربایجان شده بود مواجه شد. امین الدوله که و صف او را شنیده بود با حمایت از رشدیه مدرسه ای با شکوه را در ششکلان افتتاح کرد و رشدیه به مدیریت آن انتخاب شد. این مدرسه تا زمانی که رشدیه در تبریز بود فعالیت می کرد. اما به خاطر دعوت رشدیه به تهران و راه اندازی مدرسه ابتدایی رشدیه در تهران تعطیل شد. اما مدارس رشدیه تبریز آغازی بود بر سنت مدرسه سازی در ایران.
دانش آموزان مدرسه رشدیه آنگونه که از تصویر بر میآید شاگردان این مدرسه لباس متحد الشکلبه تن می کردند. عکس از آرشیو موسسه مطالعات تاریخ
تبریز شهر اولین مدارس
ساخت مدارس توسط رشدیه در تبریز هرچند برای او سرانجام خوبی نداشت. اما نهضت مدرسه سازی در ایران و بخصوص در آذربایجان را راه اندازی کرد. مدرسه بعدی که با اصول اروپایی در تبریز راه اندازی شد مدرسه ارامنه تبریز بود که در حیاط کلیسای لیل آباد با سرپرستی هاکوپ قره باغی تاسیس شد. این مدرسه در فاصله سال های ١٢٩٠ تا ١٣٠٣ با کمک مالی آقای ذکریا و سرکیس و سیمون تومانیان اداره می شد. در سال ١٣١٤ قمری زمانی که تامارا تومانیان دختر زکریا در بیست سالگی در گذشت و برادرش گریگور تومانیان سهم ارثیه خواهرش را به ساخت ساختمان عالی برای مدرسه قرار داد، مدرسه را به اسم تامارا نامگذاری کردند. مدیریت مدرسه تامارا را آلکسانیان و بارون هاکوب و داهی بر عهده داشتند. مدرسه تامارا در سال ١٣١٧ به اسدی تغییر نام داد و تا شهریور ١٣٢٤ با بودجه دولتی اداره می شد. در این تاریخ بار دیگر باز به اسم تامارا تغییر نام داد و ملی شد.
دومین مدرسه در زمان ولیعهدی مظفرالدین شاه تاسیس شد که مدرسه مظفری نام گرفت. این مدرسه دارالفنون تبریز نام گرفت. اما بعد از اعزام حسنعلی امیرنظام گروسی مدیرش به تهران به خاطر مخالفت برخی از علما تعطیل شد.
در سال های حدود ١٨٧٩ توسط میس ماری جیود آمریکایی دو مدرسه کوچک در محله ارمنی نشین تبریز راه افتاد. یکی در لیل آباد که در آن دوازده نفر دانش آموز مسلمان و مسیحی و آسوری و فرزندان خانواده های فرانسوی درس می خوانند. دومین مدرسه در قلعه یا کوه آرامیان تاسیس شد و هشت دانش آموز ارمنی داشت.
در همین سال این مدرسه به یک موسسه شبانه روزی دخترانه اعم از مسلمان و ارمنی تبدیل شد و میس و نحوک مدیریت آن را به عهده گرفت. در ابتدا سه نفری دانش آموز داشت و تا پایان سال به ١٠ نفر رسید. تا ١٢٦١ شمسی – ١٨٨٢- ساختمان مدرسه بسیار کوچک بود. در این سال ساختمان مدرسه مموریال تخریب و ساختمان جدید و استانداردتری ساخته شد.
در سال ١٢٦٢ عده دانش آموزان به ٤٢ نفر رسید. در عرض همان سال یک باب کودکستان هم اضافه شد. در سال ١٣١٣ با منحل شدن مدارس خارجی در ایران نام مدرسه از مدرسه دخترانه اناث آمریکایی به مدرسه پروین تغییر نام داد و شبانه روزی آن نیز تعطیل شد.
مرحوم حاج میرزا احمد مدرس، برادر رشدیه، بعد از رفتن برادرش به تهران در محله ششکلان مدرسه ای را تاسیس کرد که به مجد معروف شد. در کنار این مدرسه، چهار مدرسه رشد و قدس و نوبر و قدسیه راه اندازی شد. این چهار مدرسه در سال ١٢٨٥ در هم ادغام شدند و به اسم اتحاد نوبر در دربند میراب ها در محله نوبر مدرسه تازه ای تاسیس کردند. مدرسه نوبر بعدها شعبه ای هم در مقصودیه راه انداخت. این مدرسه در سال ١٣١٣ به اسم فخررازی تغییر نام داد.
مدرسه متوسطه محمدیه در ٢٦ آذر ١٢٩٥ به همت دکتر عباس لقمان ادهم تاسیس شد. این مدرسه در سال اول در محله سرخاب ساختمان حاج میرزا موسی خان امین الملک دایر بود و بعد به خانه های فرمانفرما در ششکلان منتقل شد. در سال دوم مدرسه ١٠٠ محصل داشت. این مدرسه یکی از مدارس مهم تبریز بود. در سال ١٢٩٩ اسماعیل امیرخیزی مدیریتش را به عهده گرفت و مدرسه به حیاط صندوقخانه حرمخانه محل دبیرستان شاهدخت برده شد. در سال ١٣١٣ این مدرسه به اسم فردوسی تغییر نام داد و از معلم های مدرسه علی اصغر شمیم بود. در سال ١٣١٨ این مدرسه به ساختمان دانشسرای پسران برده شد. بخش دوره دوم دبیرستان هم به ساختمان مدرسه پروین در لیل آباد منتقل شد.
ماه سلطان خانم معروف به علویه سید پیران در سال ١٣٠٠ شمسی مدرسه عزت را در محله نوبر کوچه میراب ها با کمک میرزا ابراهیم ادیب راه اندازی کرد. این دبستان در ابتدا دو کلاسه بود و در سال ١٣٠٩ شش کلاسه شد. تا سال ١٣١٥ مدرسه ملی بود و از شهریه تامین هزینه می کرد. در این سال مدرسه به وزارت فرهنگ سپرده شد و خدمات خود را گسترش داد.
مدرسه صنعتی که بعدها هنرستان نامیده شد در سال ١٣٠٩ زمان ریاست دکتر محسنی افتتاح شد و غلامعلی ملکی مدیریتش را به عهده گرفت. در ابتدا، مدرسه دو رشته درودگری و فلزکاری داشت. در سال ١٣١٠ این مدرسه به وزارت صناعت و معادن منتقل شد. چون مدرسه صنایع ظریف در تبریز منحل شد، در اوایل سال ١٣١١ رشته نقاشی هم به مدرسه زیر نظر رسام ارژنگی منتقل شد.
مدارس ارومیه بعد از مسیونرها
ارومیه همانطور که پیشرتر گفته شد بعد از تبریز میزان مسیونرهایی بود که مدرسه سازی کردند. اما از این که بنای هرکدام از این مدارس در کجا قرار داشته اطلاع زیادی نداریم. می دانیم که بخشی از مدارس خارجی بعد از این که در سال ١٣١٣ مدارس ایران ملی شد تغییر نام دادند.
در حال حاضر قدیمی ترین ساختمان مدرسه ارومیه، مدرسه هدایت این شهر است که در ساختمانی ١٣٠ ساله از دوران قاجار مستقر شده است. این مدرسه خانه یکی از شاهزادگان قاجار بود که در حدود ١٣٤٧ با تغییر کاربری مدرسه خانه مسکونی بوده است، دارای اندرونی و بیرونی با ٨ ساختمان مجزا است. سه اتاق ارسی در طبقه بالا و یک حیاط و ایوان ستون دار دارد که به قرنیه در دو بخش شمال و جنوبی ساخته شده است. نقطه ثقل این مدرسه تاریخی شاه نشین آن است که در مرکز بنا قرار دارد. فرم طاق نما و آجرهای لعابدار فیروزه ای آن نیز با وجود آسیب های وارد به ساختمان همچنان دیدنی هستند.
دومین مدرسه تاریخی ارومیه مدرسه تاریخی ٢٢ بهمن است که در دوره پهلوی با کاربری مدرسه در مرکز این شهر در زمین یکی از مدارس مسیونری این شهر ساخته شد. زیربنای این مدرسه ٥ هزار و ١٠٠ متر است. قبل از ساخته شدن این بنا در سال ١٣١٣ یک دبیرستان سه کلاسه در آن قرار داشت. اما وزارت آموزش و پروش آن را خرید و ساختمان جدید را بنیان کرد و مدرسه تا انقلاب به اسم رضا شاه نام داشت. بعد از انقلاب به ٢٢ بهمن تغییر نام داد.
مدرسه دیگری در ارومیه به اسم چمران نیز هست که در سال ١٣٠٤ ساخته شده است. در کنار این مدارس نمی توان از مدرسه طب ارومیه نام نبرد که کنار ساختمان مدرسه قدیمی لعیا قرار دارد. مدرسه ای که حالا به عنوان یکی از زیر مجموعه های آموزش و پرورش استفاده می شود. اما مدرسه طب ارومیه را نخستین مدرسه پزشکی ایران می دانند که در کوچه ارک قرار دارد و معماری زیبایی داشته است. متاسفانه بخشی از معماری مدرسه طب در بمباران های هواپیماهای عراقی از بین رفته است.
اردبیل و تلاش ناکام هیئت نشر معارف
اگر مجلل السلطان برای سرکوب آزادی خواهان هیئت نشر معارف فرستاده نشده بود شاید اردبیل بعد از تبریز و تهران سومین شهری بود که صاحب مدرسه می شد. اما این اتفاق نیافتاد و کار راه اندازی مدارس مدرن در اردبیل تا ١٢٩٦ که میرزا عبدالمجید تدین تصمیم به ساخت مدرسه تدین بزند به عقب افتاد. میرزا عبدالمجید که متولد اردبیل در محل پیر مادر بود در مکتب خانه میرزا عزیز مکتب دار که معروفترین مکتب دار اردبیل بود سواد آموخت و بعد از اتمام درسش با صلاحدید و مشورت استادش میرزا عزیز، خانه ای در کوچه حسن آباد پیر عبدالملک را اجاره و مدرسه خود را راه اندازی کرد. او برای نخستین بار به جای مدرسه از دبستان برای واحد آموزش خود استفاده کرد. این نامگذاری باعث شد در سال ١٣١٢ کمیسیون تدوین نظامنامه ی ترتیب معلم برای مدارس ابتدایی واژه دبستان را جایگزین مدرسه برای دوره ابتدایی کند. دبستان تدین بی تردید یکی از مهمترین مدارس اردبیل است که شاگردان زیادی را ترتیب کرد.
جمعی از دانش آموزان مدرسه تدین اردبیل/ عکس از آرشیو مجله ایشیق
همزمان با تلاش عبدالمجید خان تدین، دکتر امیر علم الملک رییس معارف آذربایجان اولین مدرسه دولتی اردبیل را با همراهی میرزا افضل الله سلیمی افتتاح کرد. این مدرسه که به مدرسه احمدیه مشهور شد، با عوارض کالاهای وارداتی و صادراتی اداره می شد. در زمان جنگ جهانی اول به هیئت معارف اردبیل سپرده شد و آن هم با موافقت بازرگانان و حاکم اردبیل از هرلنگه مال التجاره ای که از آستارا می آمد دو شاهی و از هر مسافریک قران می گرفتند و صرف امورات مدرسه می کردند. این مدرسه در زمانی که سرتیپ فرمانده لشگر اردبیل بود، مورد حمله قرار گرفت و بخشی از آن تخریب شد. اما سال ١٣٠١ بار دیگر راه اندازی و به اسم مدرسه نمره و بعد سنایی فعالیت کرد. مدرسه سنایی در سال ٧٥ تخریب و به مدرسه جعفری اسلامی ملحق شد. نمی شود از مدارس اردبیل بگوییم و اشاره ای به مدرسه ملی هدایت نکنیم. سومین مدرسه این شهر که بی تردید مانند دو مدرسه قبلی اهمیت زیادی داشت. این مدرسه با همت روحانی جوانی به اسم حاج سید یوسف هدایت اللهی که مکتبدار بود در محله قاجاریه اردبیل راه اندازی شد. مدرسه در ابتدا به شکل مکتب خانه ای بود که میزونیمکت و تخته سیاه داشت. ما کم کم در سال ١٣٠٠ میرزا یوسف مدرسه را با یاری برادرانش گسترش داد. مدرسه هدایت چند بار در طول فعالیت خود تغییر مکان داد و از محله قاجارها به محله شهیدگاه و کوچه ارمنستان و بعد باز به خیابان قاجارها برگشت. این مدرسه تا ١٣٥٨ توسط خانواده هدایت اداره شد.
دانش آموزان هدایت اردبیل در سال 1307/ عکس از آرشیو مجله ایشیق
مدرسه مهم دیگری که در اردبیل راه اندازی شد دبستان دولتی انواری بود. مدرسه که در سال ١٣٠٣ با نام دبستان نمره ٣ به همت مرحوم شیخ السلام محمد قدس که مدیر مدرسه سنایی بود راه اندازی شد. این مدرسه محله اونچی میدان تاسیس شد. در سال ١٣٣٠ احدوهاب زاده نماینده مردم اردبیل عمارتی را به مساحت ٨٥٠ مترو ٩ اتاق در محله کلبعلی شاه کوچه هدی خریدان و به آموزش پروش هدیه کرد به مدیر مدرسه تحویل شد. این مدرسه در سال ١٣٤٨ بازسازی شد.
اما نخستین مدرسه دخترانه اردبیل دبستان دخترانه مهستی بناب یا پوراندخت بود که در سال ١٣٠٠ و با وجود مخالفت های زیاد راه اندازی شد. به گفته رییس وقت آموزش و پرورش اردبیل مرحوم صفوت این مدرسه در حالی افتتاح شد که مدیر مدرسه از ترس مردم به افتتاحیه نیامد. این مدرسه بعد از مدتی به جایی امن منتقل شد و همین باعث شد تعداد دانش آموزان مدرسه افزایش پیدا کند. در سال ١٣١٦ مقطع متوسطه به مدرسه اضافه شد و به دبیرستان تغییر نام داد. این دبیرستان در سال ١٣٥٨ به مدرسه سمیه تغییر نام داد.
آخرین مدرسه ای که در این گزارش می خواهیم از آن صحبت کنیم دبیرستان صفوی است که در فاصله ١٣١٥ تا ١٧ برروی گورستان قدیمی تاوارقاپوسی در محله شاه باغی اردبیل ساخته شد. معماران این مدرسه آلمانی بودند و آن را در زمینی به مساحت ٧٠٧٦ مترمربع زیر بنا طراحی کردند. همزمان با ساخت این مدرسه، خیابانی اصلی شهر ساخته شده بود. دبیرستان صفوی در سال ١٧ افتتاح شد. نام مدرسه از شیخ صفی الدین اردبیل صفوی گرفته شده بود و جالب این که بخشی از هزینه های ساخت این دبیرستان که نود و پنج هزار تومان بود را از محل عواید موقوفات شیخ صفی تامین کردند.
ملک الشعرای بهار برای ماده تاریخ این مدرسه سرود:
از صفی شیخ چون شد ختم این بنای عالی آل هم به نام نامی یوسف آل صفی آمد مسما
زد رقم کلک بهار از بهر تاریخ بنایش باد دایم اردبیل از این دبیرستان مصفی
کلام آخر
نوشتن درباره مدارس تاریخی آذربایجان کاری بزرگ و طولانی است. اگر بخواهیم از همه مدارس تاریخی این منطقه صحبت کنیم شاید بتوانیم یک کتاب چند صد صفحه ای تدوین کنیم. آن چه خواندید حتما جاهای خالی مدارس تاریخی قزوین و زنجان، میانه، مغان، مراغه و بناب و شبستر و ....دارد.
