روز جهانی پناهندگان: بر پناهجویان ایرانی در ترکیه و یونان چه می گذرد؟
فرزاد صیفی‌کاران
بیستم ماه ژوئن (امسال مصادف با ۳۰ خرداد)، روز جهانی پناهجویان است. این روز از سال ۲۰۰۰ از سوی مجمع عمومی سازمان ملل متحد به عنوان روز جهانی پناهجویان ثبت شده و هدف از آن، بررسی شرایط پناهجویان در جهان، آگاهی‌بخشی در مورد آنها و تلاش برای بهبود وضعیتشان است.
شعار کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل برای روز جهانی پناهجویان سال ۲۰۱۹، «گامی با پناهجویان» است و برای اعلام همبستگی با آنها و در راستاری همین شعار، کمپینی به نام«یک بیلیون مایل تا امنیت» به راه افتاده است.
کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد در راستای این کمپین از همه مردم دعوت کرده به آن بپیوندند و همراه دوستان و خانواده خود از طریق پیاده‌روی، دویدن یا دوچرخه‌سواری، قدم‌هایشان را در راستای حمایت از پناهجویان بشمارند تا به عدد یک بیلیون مایل (قدم) برسند: همان مسافتی که پناهجویان هر ساله در سراسر جهان طی می‌کنند.
آخرین گزارش سالانه کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد به تاریخ ۱۹ ژوئن ۲۰۱۹ نشان می‌دهد در سراسر جهان ۷۰ میلیون و ۸۰۰ هزار آواره وجود دارد که از خانه‌های خود به دلایل مختلف رانده شده‌اند.
از این تعداد حدود ۴۱ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر آوارگان داخلی هستند که به دلیل جنگ، فقر و دیگر مشکلات در کشورهای خود مجبور به مهاجرت شده‌اند.
همچنین نزدیک به ۵۷ درصد پناهندگانی که زیر پوشش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد هستند، به ترتیب متعلق به سه کشور سوریه (شش میلیون و ۷۰۰ هزار نفر)، افغانستان (دو میلیون و ۷۰۰ هزار نفر) و سودان جنوبی (دو میلیون و ۳۰۰ هزار نفر) هستند.
بر اساس همین گزارش، کشورهایی که تاکنون (۲۰۱۹) میزبان بیشترین تعداد پناهجویان بوده‌اند، به ترتیب از این قرارند: ترکیه با سه میلیون و ۷۰۰ هزار پناهجو، پاکستان با یک میلیون و ۴۰۰ هزار، اوگاندا با یک میلیون و ۲۰۰ هزار، سودان با یک میلیون و ۱۰۰ هزار، و آلمان هم با یک میلیون و ۱۰۰ هزار پناهجو.
همچنین بیشترین آمار پناهجویان جدید، با ۳۴۱ هزار و ۸۰۰ نفر متعلق به کشور ونزوئلا است.
از جمع کل تعداد پناهجویان، بیش از ۹۲ هزار پناهجو جزو پناهجویان رها شده هستند، به این معنی که هیچ سرپناهی ندارند و هیچ کشوری مسئولیت رسیدگی به وضعیت آنها را به عهده نمی‌گیرد.
پناهجویان ۲۰۱۹
شرایط پناهجویان با آغاز سال ۲۰۱۹ در نقاط مختلف جهان رو به وخامت گذاشته و مشکلات آنها بیشتر از قبل شده است.
کشورهای اتحادیه اروپا سیاست‌ها و قوانین سخت‌گیرانه‌تری را در قبال پناهجویان اتخاد کرده‌اند و با قدرت گرفتن احزاب راست‌گرا که سیاست‌هایشان عمدتا بر مهاجر ستیزی بنا شده، شرایط برای پناهجویان در کشورهای مختلف قاره سبز به مراتب بحرانی‌تر شده است و پروسه‌های رسیدگی به درخواست پناهندگی طولانی‌تر.
یکی از دلایلی که کشورهای اروپایی به روش‌هایی متفاوت برای مقابله با ورود پناهجویان روی آورده‌اند، اعتراض به اجرای ناصحیح قانون دوبلین (استرداد پناهجویان به اولین کشور امنی که در آنجا اثر انگشت دارند یا ثبت‌نام کرده‌اند) بود.
به همین دلیل مجارستان تعدادی از پناهجویان که درخواست پناهندگی آنها رد شده بود را در کمپی نزدیک مرز صربستان بدون آب و غذا و حتی بدون اجازه بیرون رفتن نگهداری می‌کرد.
ایتالیا قانونی تصویب کرد که بر اساس آن اگر کسی به پناهجویان در آب‌های مدیترانه کمک‌رسانی کند با جریمه سنگین پنج هزار و ۵۰۰ یورویی روبه‌رو می‌شود.
یونان در مرزهای زمینی و آبی خود ماموران نقابداری را مستقر کرده تا پناهجویانی را که از طریق ترکیه وارد این کشور می‌شوند، کتک بزنند. این پناهجویان بدون اینکه اجازه ورود به یونان پیدا کنند، به ترکیه بازگردانده می‌شوند.
روزگار سخت پناهجویان ایرانی
پناهجویان ایرانی و افغانستانی در کشورهای ترکیه و یونان در شرایط بسیار سخت و ناگواری به سر می‌برند. در ماه‌های گذشته آنها چندین بار با راه انداختن توفان‌های توییتری و استفاده از هشتگ IraninRefugeesInTurkey# سعی کردند نسبت به شرایط سخت، تبعیض آمیز و ناگوارشان در ترکیه اعتراض کنند و صدایشان را به گوش سازمان‌های حقوق بشری، از جمله کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد و دولت ترکیه برسانند.
آنها قرار است بار دیگر در تاریخ ۲۰ ژوئن، همزمان با روز جهانی پناهجویان، برای اعتراض به شرایط دشوار و روند طولانی و بی‌نتیجه گرفتن پناهندگی و نادیده گرفتن وضعیتشان در ترکیه، توفانی توییتری با عنوان «توفان توییتری در حمایت از پناهندگان ایرانی ساکن ترکیه» به راه بیندازند.
زمانه برای ارائه تصویری دقیق‌تر از شرایط پناهجویان ایرانی در ترکیه و یونان، با سه نفر از افرادی که از نزدیک مشکلات پناهجویان را در این کشورها درک کرده و دنبال می‌کنند، گفت‌وگو کرده است.
آرش همپای، پناهجوی ایرانی، نزدیک به سه سال است در یونان زندگی می‌کند و در زمینه کمک‌رسانی به پناهجویان و بی‌خانمان‌ها فعالیت می‌کند. او پروژه‌ای به نام «خانه ما» (Our House) را برای پناهجویان به‌خصوص پناهجویان بی‌خانمان راه‌اندازی کرده و به آنها در زمینه تأمین دارو، غذا، لباس و تهیه دیگر اقلام مورد نیاز کمک می‌کند و خدمات ارائه می‌دهد.
آرش همپای می‌گوید پروژه خانه ما متشکل از یک گروه از افراد داوطلب است که در آن فعالیت می‌کنند اما با این تفاوت نسبت به دیگر گروه‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد که اعضای آن خود همگی پناهجو هستند.
او تاکید می‌کند خدمات این پروژه شامل حال بی‌خانمان‌های یونان یا کشورهای دیگر که اهل خاورمیانه و آفریقا نیستند هم می‌شود.
بودجه این پروژه اما از طرف هیچ سازمان و ارگانی تامین نمی‌شود، بلکه تنها از طریق کمک‌های مردمی و فروش عکس‌های آرش همپای جمع‌آوری می‌شود.
همپای در مورد وضعیت حال حاضر پناهجویان، به ویژه پناهجویان ایرانی و افغان ساکن یونان به زمانه می‌گوید:
«نه تنها پناهنده‌های فارسی‌زبان، بلکه همه پناهندگان اینجا همگی در یک شرایطی به سر می‌برند که زندگی در آن را خیلی دوست ندارند. نه به لحاظ اینکه این کشور یک کشور زیبا نیست، اتفاقا فوق‌العاده کشور زیبا و خوش آب و هوایی است، ولی شرایط و بستر مناسبی ندارد که پناهجو بتواند اینجا زندگی آرام و نرمالی داشته باشد؛ نه به لحاظ اقتصادی، نه به لحاظ فرهنگی و نه پذیرا بودن از جانب مردم یونان و متاسفانه روز به روز بدتر هم می‌شود. شاید دلیل این شرایط فشار اقتصادی‌ای باشد که بر روی مردم یونان است و ما را احتمالا سربار می‌دانند. از طرف دیگر متاسفانه در هر کشوری تبعیض وجود دارد. من می‌پذیرم که پناهجویان سوری شرایط دشواری را در کشورشان پشت سر گذاشته‌اند، اما به هر حال پناهنده، پناهنده است. حالا چه من که از یک کشور دیکتاتوری آمده‌ام، چه کسی که از افغانستان از زیر ترور و جنگ آمده است و چه کسی که از سوریه آمده. در نهایت همه ما بی‌خانمان هستیم و فکر می‌کنم هر کسی از هر کشوری که به اینجا می‌آید، باید یک شرایط عادلانه برای او وجود داشته باشد.»
او به مشکل دیگری هم اشاره می‌کند و می‌گوید:
«متاسفانه مشکل دیگر این است که پناهجوهای فارسی‌زبان در اینجا زیاد با همدیگر رابطه خوبی ندارند و اختلافاتی مانند فلانی ایرانی است یا افغان، اینجا هم وجود دارد و اتحاد و همبستگی لازم میان ما نیست تا اینجا خودمان شرایط را برای خودمان تاحدودی مناسب‌تر کنیم.»
آرش همپای می‌گوید که شرایط پناهجویان در مناطق مختلف یونان متفاوت است:
«برای مثال فردی که از ابتدا وارد آتن می‌شود، از همان ماه اول ثبت‌نام نمی‌شود و تحت حمایت سازمان ملل قرار نمی‌گیرد. تا زمانی که پناهجویی بخواهند به پروسه ثبت‌نام و دریافت کمک مالی برسد، باید شرایط سختی را پشت سر بگذارد و این پروسه چندین ماه طول می‌کشد. در این مدت فرد پناهجو از هر کمکی بی‌بهره است و حتی نمی‌تواند کار کند، زیرا کار نیست و اگر هم باشد چون ثبت‌نام نشده و زبان یونانی نمی‌داند، نمی‌تواند کار بکند. این سوال همیشه برای من وجود داشته که این پناهجو باید چه کار کند و سیستم چه تدبیری برایش اندیشیده، مخصوصا برای زنان و کودکان. متاسفانه ما شاهد هستیم که بسیاری از این پناهجوها از روی اجبار به تن‌فروشی روی می‌آورند یا برخی دیگر مجبور به جابه‌جایی موادمخدر می‌شوند برای دریافت مبلغی ناچیز تا بتوانند زندگی کنند. در کل پناهجویان در یونان چه به لحاظ سیستم پناهجویی و چه از نظر دیدگاه مردم و دولت، شرایط خوبی ندارند.»
یک روایت دیگر
امین (فرید) اکرمی‌پور، فعال مدنی و پناهجوی ساکن یونان، در شرح سفر و مشاهداتش از وضعیت پناهجویان به زمانه می‌گوید:
«از شهر خوی با چند ایرانی و ۱۲ افغان و چند نفر پاکستانی راهی ترکیه شدم و از ابتدای مسیر مهاجرت غیر‌ایرانی‌ها از مرز ایران به ترکیه را دیدم. مهاجرتی که سخت و طاقت‌فرسا بود. آنها باید تمامی شهرستان‌ها را از شرق به مرزهای غربی طی می‌کردند و از سد پلیس ایران می‌گذشتند. طبق روایت‌هایشان بعضی از آنها در کوه‌ها و دشت‌های این مسیر گم می‌شدند یا باید مبلغ زیادی هزینه می‌کردند برای عبور توسط قاچاق‌بران داخلی یا پلیس. اما شرایط معیشت پناهجویی در یونان بسیار متفاوت از تصوراتی است که پیش از مهاجرت می‌دانیم. اگر در ابتدای مسیر با پلیس روبه‌رو شوی به زندان و بعد کمپ می‌روی که زمان نگهداری در آنجا نامشخص است. بعد از رهایی هم نه خبری از محل اسکان است، نه حمایت‌های دولت و سازمان‌های پناهجویی. شرایط بد اقتصادی یونان و نبود شغل و درآمد، عرصه را بر پناهجویان تنگ کرده و بیشترین آسیب هم متوجه کودکان و زنان است. کودکانی که شخصیت بازی‌های کودکانه‌شان پلیس و قاچاق‌بر است و زنانی که با ترس و تجاوز دست و پنجه نرم می‌کنند. تامین نشدن وعده‌های غذایی مناسب و کافی، عدم برخورداری از خدمات پزشکی مناسب و … از دیگر مشکلات پناهجویان است. در نهایت، اگر داوطلبانه یا به اجبار در یونان درخواست پناهجویی ارائه کنی، ماهانه ۱۵۰ یورو به شما تعلق می‌گیرد که برای برخورداری از این مبلغ ناچیز شما باید دارای نشانی محل سکونت باشید یا در کمپ ثبت‌نام شده باشید.»
در ترکیه چه می‌گذرد؟
هیوا مولانیا، گزارشگر حقوق بشر، روزنامه‌نگار و پناهجوی ساکن شهر وان در ترکیه، در مورد وضعیت پناهجویان در این کشور به زمانه می‌گوید:
«کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل در ترکیە فعال‌ترین شعبە این سازمان در خاورمیانە است. بنا بر گزارش این سازمان حدود ۲۵ تا۳۰ هزار نفر پرونده خود را بە سازمان ملل ارائە کرده‌اند. این پناهندگان از کشورهای مختلف از جملە ایران، افغانستان، عراق، سودان، سومالی و از همە مهم‌تر سوری‌های آوارە هستند کە بە دلیل وضعیت جنگی بە صورت جمعی وارد ترکیە شدەاند و بیشتر در نوار مرز جنوبی ترکیە اسکان دادە شدەاند. از زمان ورود گستردە آوارگان سوری وضعیت دیگر پناهجویان، مخصوصا پناهجویان ایرانی مقیم ترکیە دچار تغییر شدە و طولانی شدن بیش از حد رسیدگی بە پروندە آنها را در پی داشته که با توجه به وضعیت معیشتی اسف‌بار پناهندگان در ترکیه، نگرانی شدید آنها از آینده نامعلومشان را روز به روز بیشتر می‌کند.»
هیوا مولانیا می‌گوید پناهجویان ایرانی در ترکیه از طیف‌های مختلفی هستند و در میان آنان فعالان سیاسی، مدنی، دانشجویی، فعالان زنان، اقلیت‌های قومی و مذهبی و همچنین از جامعه رنگین‌کمانی وجود دارند که همگی با مشکلات کم و بیش مشابهی در ترکیه دست و پنجه نرم می‌کنند.
او درباره دیگر مشکلات پناهجویان ایرانی می‌گوید:
«از جمله اساسی‌ترین مشکلات پناهجویان ایرانی در ترکیه مسائل حقوقی و تأخیر در روند درخواست پناهندگی آنها در دفاتر UN است. عدم بهره‌گیری از خدمات اجتماعی، تأمین هزینه‌های ادامه زندگی طولانی مدت در دوران پناهجویی و پناهندگی در ترکیه و … از جمله مشکلات مهم پناهجویان است. افزون بر آن اکثر پناهجویان ایرانی در ترکیه از تبعیض آشکار در مورد توجه نشدن به درخواست پناهندگی خود شکایت دارند.»
مولانیا در پایان صحبت‌های خود می‌گوید:
«ما در ترکیه احساس فراموش شدن می‌کنیم. کمیساریای عالی پناهندگان مدام ما را به سازمان آسام ارجاع می‌دهد و آنها ما را به جاهای دیگر و در نهایت تمام تلاش‌ها بی‌نتیجه می‌ماند. تعداد پناهجویان ایرانی در ترکیه از اوایل سال ۲۰۱۴ سیر صعودی پیدا کرد و به یک باره از پنج هزار به ۸۰ هزار نفر رسید. با اینکه تعداد پناهجویان از ملیت‌های مختلف در ترکیه افزایش یافته اما هیچ نوع خدمات‌رسانی‌ای با توجه به شرایط فعلی در نظر گرفته نمی‌شوند».
