نئولیبرالیسم تا چه زمانی می تواند

در برابر بحران آب و هوا مقاومت کند؟

ژولیوس الکساندر مک گی و پاتریک ترنت گراینر

مجلۀ مانتلی ریویو، آوریل ۲۰۲۰

دانش و امید/ برگردان: ستاره نوید

توضیح تحریریه:

مک گی استادیار جامعه شناسی در دانشگاه دولتی پورتلند، و گراینر استادیار جامعه شناسی در دانشگاه وندربیلت هستند.  این دو پژوهشگر در مقاله ای به بررسی تضاد میان سیاست های نئولیبرالیستی و حل مشکل بحران آب و هوا پرداخته اند.  آنها دو نمونه از شکست سیاست های نئولیبرالیستی، یکی در کشور شیلی و دیگری در ایالت کالیفرنیا در آمریکا را، با تمرکز بر سیاست های خصوصی سازی انرژی برق، بررسی نموده اند. در این شماره بخش اول مقاله درباره شیلی، و بخش مربوط به کالیفرنیا را در شمارۀ آیندۀ مجله خواهید خواند.

امروزه، ثابت شده است که بحران آب و هوا و تغییر اقلیم با سیستم های نئولیبرالی، که اشکال کنونی سازمان اجتماعی را تعریف می کنند، ناسازگار است، زیرا سیستم های نئولیبرال بر پایه استفاده و فروش سوخت های فسیلی بنا شده اند.  از آنجا که مصرف سوخت های فسیلی بزر گترین عامل ایجاد تغییر اقلیم هستند، برای کاهش مصرف این سوخت ها به یک تلاش مشترک بین المللی نیاز داریم.  با این حال، ضروری است که به نقش بنیادین سوخت های فسیلی در اقتصادهای مدرن نیز توجه کنیم.  به عنوان مثال باید اعتراف کنیم که بخش عمده ای از وضعیت معاش مردم به سوخت های فسیلی پیوند خورده است.  اگرچه مطالعات اخیر نشان داده است که این پیوستگی، محصول تصادفیِ تکامل تاریخی بشر نمی باشد، بلکه یک سیاست عمدی این پیوستگی را شکل داده است 1. چنانکه هم اکنون نیز سوخت های فسیلی به عنوان ابزاری برای دستیابی به سلطه اجتماعی مورد استفاده قرار می گیرند . ابزاری که با استفاده از آن از تولیدکنندگان 2 و همچنین بازتولیدکنندگان 3 سلب مالکیت می شود.  گفتنی است که واژه تولیدکننده به نیروی کار اصلی  )کارگر(  اشاره دارد و واژه بازتولید کننده بر افرادی دلالت دارد که به مراقبت، تجدید قوا و تهیه خوراکِ تولیدکنندگان می پردازند.

منابع تجدیدپذیر انرژی که جایگزینی مطلوب و مناسب زیست برای سوخت های فسیلی هستند، در حال حاضر برای افرادی که به واسطه فروش سوخت های فسیلی به سلطه اجتماعی دست می یابند یک تهدید جدی به شمار می روند.  چرا که، این منابع تجدیدپذیر از ویژگی هایی که سوخت های فسیلی را این چنین خوشایند و خواستنی کرده اند، برخوردار نیستند.  زیرا آنها برخلاف سوخت های فسیلی حاصل استثمار نیروی کار انسانی نیستند.

سوخت های فسیلی را می توان به شکل انحصاری و متمرکز در مراکز خاص ذخیره کرد، این امر به شرکت ها اجازه می دهد تا بر اساس الگوهای توزیع مرسوم، در فرآیندِ استخراج، تولید و مصرف انرژی کسب سود کنند.  در حالی که، منابع تجدیدپذیر انرژی چنین امکانی را فراهم نمی کنند.

بلایای آب و هوایی مانند آتش سوزی جنگل ها و تندبادها، زیرساخت های اقتصادِ مبتنی بر سوخت های فسیلی را مختل می کند.  در نتیجه این امر، سازوکارهای انباشت سرمایه که از تولید و مصرف این سوخت ها ناشی شده اند نیز بی ثبات خواهند شد.  به اوج رسیدن مشکلات ناشی از بلایای طبیعی در شیلی و کالیفرنیا مهر تأییدی بر این مدعا است.

با در نظر گرفتن اعتراضات اخیر در شیلی و خاموشی های پی در پی در تمام نواحی ایالت کالیفرنیا، خوب است که به ارتباط روزافزون و آشکار میان نئولیبرالیسم و بحران آب و هوا بیاندیشیم. به عنوان مثال، اخیرا حکومت نئولیبرال حاکم در شیلی به دلیل افزایش استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر،اقدام به افزایش 9.2 درصدی نرخ برق برای بیش از هفت میلیون خانوار و بالا بردن کرایه حمل و نقل عمومی به میزان 3.75 درصد، کرده است.  این اقدام دولت، اعتراض مردم شیلی را برانگیخته است، چرا که همگان بر این باور هستند که چنین سیاستی، به گسترش نابرابری های اجتماعی دامن خواهد زد.

در کالیفرنیا نیز وضعیت تقریبا مشابهی مشاهده می شود.  عامل اصلی آتش سوزی های پی در پی در این ایالت، فرسودگی خطوط انتقال شرکت های خصوصی توزیع برق و گاز می باشد.  از این رو، این شرکت ها سیاست قطع برق مشترکین را در پیش گرفته اند تا از آتش سوزی های احتمالی آینده جلوگیری کنند.

این خاموشی ها زندگی حدود سه میلیون نفر را در ماه های پایانی سال2019 تحت تأثیر قرار داده است و بسیاری از اهالی کالیفرنیا را بر آن داشته تا خواستار انتقال مالکیتِ شرکت های خصوصی توزیع برق و گاز به بخش دولتی باشند.4 ریشهٌ این بحران ها به کودتای 1973 شیلی باز می گردد.  این کودتا که با حمایت آمریکا صورت پذیرفت، به برکناری رهبر سوسیالیست منتخب مردم، سالوادور آلنده5، و جایگزینی او با دولتی نظامی منجر شد. دولت نظامی تازه تأسیس، بستر مناسبی را برای اجرای سیاست های نئولیبرالی به شکل آزمایشی، بر روی بازارهای مصرف برق فراهم نمود که نتایج سوء آن در شیلی، کالیفرنیا و سراسر جهان هم اکنون قابل مشاهده است.  حتی می توان گامی فراتر نهاد و مدعی شد که بحران های انرژی)برق( نیز که امروزه در جهان می بینیم از نتایج این سیاست ها هستند.  به دیگر سخن، این میراث نئولیبرالیسم است که به توسعه سیستم «تجارت عمده فروشی 6» انرژی منجرشده است.  سیستمی که هم اکنون کالیفرنیا و شیلی را دستخوش مصیبت کرده است.  اما این پایان ماجرا نیست، زیرا شرکت های خصوصی و مردان سیاست همچنان به روی کردهای ناکارآمد پیشین پایبند بوده و در نظر دارند تا برای مدیریت تغییرات آب و هوایی نیز از همان الگوهای مذکور استفاده کنند.  این امر معضلات اجتماعی ناشی از راه اندازی این سیستم پیچیده را وخیم تر خواهد کرد.

تجارت عمده فروشی انرژی، تحت عنوان یک سیاست آزمایشی در دهه 80 میلادی، در شیلی آغاز شد.  پیش از کودتا، دستگاه حکومتی که رهبری آن را آلنده به عهده داشت، صنعت مس و تمام شرکت های ارائه دهنده خدمات آب، برق و گاز را به عنوان بخشی از تلاشی سازمان یافته برای انتقال حکومت وقت به حکومتی سوسیالیستی، ملی کرد.  پس از کودتا، دیکتاتوری نظامی تازه تأسیس به سرپرستی آگوستو پینوشه 7 خصوصی سازی بازارهای اخیراً ملی شده را از سر گرفت.  این امر به شرکت نفت و گاز آمریکایی،اکسا ن موبیل، این امکان را داد تا معادن مس را از دولت خریداری کند. 8  دولت نظامی از سر گرفتن خصوصی سازی را با راهنمایی مستقیم اقتصاددان های پیرو مکتب اقتصادی شیکاگو انجام داد؛ امری که در بسیاری از سیاست های اجتماعی و اقتصادی شیلی در طول هفده سال دیکتاتوری وحشیانه پینوشه ادامه یافت.  این توافق دوجانبه، سرانجام باعث شد که شیلی برای تجارت انرژی، سیستمی طراحی کند که به تولید کنندگان برق اجازه می داد تا بر روی تقاضای برق، قمار کرده و بدین وسیله از تغییرات قیمت برق کسب سود کنند.

سیستم اقتصادی تازه تأسیس، نهادی که معمولا با عنوان بازار عمده فروشی انرژی از آن یاد می شود، به عنوان راهی برای کسب سود از طریق توزیع برق، بدون افزایش قیمت برای مصرف کنندگان، در نظر گرفته شده بود و در ابتدا به نظر می رسید که بتواند چنین کاری را انجام دهد.  برای درک بهتر این موضوع، شاید بهتر باشد که به تعریف بازار خرده فروشی انرژی نیز نیم گاهی داشته باشیم.  بازار خرده فروشی انرژی قسمتی از بازار انرژی است که اجازه می دهد افرادی در آن به عنوان واسطه عمل کرده و انرژی مورد نیاز مصرف کنندگان را خریداری کنند و در اختیار مصرف کنندگان خرد قرار دهند.  این بازار، اختیار مشتریان را بیشتر کرده و به آنان اجازه می دهد تامین کننده انرژی خود را انتخاب کنند.  در ابتدا کویر آتاکامای شیلی چنین تصور می شد که این اقدام رضایت واسطه ها و همچنین مصرف کنندگان نهایی )مردم عادی(  را جلب کند، اما در پایان دیدیم که چنین نشد.

پس از معرفی تجارت عمده فروشی انرژی در شیلی، این مدل به سرعت در سراسر جهان گسترش یافت. به گفته مدافعان عمده فروشی انرژی، مزیت این بازار در تفکیک سیستم تولید انرژی از سیستم توزیع بود.  در آن زمان اعتقاد بر این بود که این تفکیک به نفع مردم خواهد بود، چرا که می توانست با ایجاد رقابت بین شرکت های ارائه دهنده انرژی، کارایی سیستم های توزیع انرژی را بهبود بخشد.  اما برخلاف این شعار تبلیغاتی، نقصان و کاستی های عمده فروشی انرژی در شیلی، هم اکنون بر همگان روشن شده است.

این سیاست در ابتدا اینطور وانمود می کرد که همواره تلاش خواهد نمود تا بدون اینکه قیمت برق خانگی را افزایش دهد، انرژی های تجدیدپذیر را معرفی و ترویج کند. اما در نهایت دیدیم که چنین نشد و این یکی از نمایانترین نقایص موجود در این سیاست است. جالب است که در ابتدا بازارهای عمده فروشی انرژی با این شعار بنا شدند که از افزایش قیمت جلوگیری خواهند کرد!  به همین دلیل، مردم شیلی در پاسخ به این تنش و در اعتراض به افزایش قیمت برق و کرایه حمل و نقل عمومی به خیابان آمدند، چرا که این افزایش قیمت به گسترش سطح نابرابری اجتماعی در جامعه دامن زده است. 9

تمام تولیدکنندگان انرژی در سراسر جهان معتقد هستند که کویر آتاکامای شیلی یکی از بزرگترین ذخایر انرژی خورشیدی است که در دسترس بشر می باشد.  جواهری که ارزش آن ناشی از آب و هوای خشک و تابش سوزان آفتاب است.  در روزهای نخستین سال 2019 شرکت تکنولوژی سولار پک 10 اسپانیا مزایده ای که می توانست 123 مگاوات انرژی خورشیدی در شیلی تولید کند را از آن خود نمود.  این شرکت، در حال حاضر نصب پانل های خورشیدی را در این منطقه آغاز نموده و خود را آماده می کند تا مقرون به صرفه ترین برق جهان را تولید کند11 .  این جهش عظیم در تولید انرژی تجدیدپذیر، مصرف این نوع انرژی را در میان خانوا رهای شیلی افرایش خواهد داد و همچنین مترو سانتیاگو را به اولین مترو جهان که بخش اعظم انرژی خود را از انرژی های تجدیدپذیر تامین می کند، تبدیل خواهد نمود 12 .  از این رو دولت شیلی برای تامین هزینه های خود و ثابت نگه داشتن سود حاصله، بر آن شد که تا پایان سال 2021 قیمت برق خانگی را به میزان 9.2 درصد و همچنین کرایه مترو سانتیاگو که هم اکنون نیز یکی از گرانترین متروهای موجود در آمریکای لاتین است را به میزان 3.75 درصد افرایش دهد.  دو تغییر مذکور، به شهادت همگان، به عنوان دلایل اصلی جوشش خشم و رنجش در میان مردم و در نتیجه آن اعتراضات گسترده در سراسر کشور برشمرده می شوند.  شایان ذکر است که این اعتراضات تا حد زیادی موفق بودند. چرا که در اواخر ماه اکتبر، رئیس جمهورِ شیلی، سباستین پنی یه را ۱۳، برای تثبیت نرخ برق و کرایه مترو به منظور توقف روند افزایش قیمت انرژی و کرایه وسایل حمل و نقل عمومی دو لایحه امضا کرد تا بتواند ناآرامی ها را فرو نشاند 14 . پس از معرفی منابع نوین انرژی های تجدیدپذیر و افزایش ارزش پزو  )واحد پول کشور(، سودآوری تجارت عمده فروشی انرژی دچار نوسان شد.  به همین دلیل، دولت تصمیم گرفت قیمت انرژی را افزایش دهد تا از سودبخشی این بازار در مقابل نوسانات محافظت کند.

این همان شیوه معمول نئولیبرالها است که بر طبق آن دولت شیره درآمد مردم را می مکد تا بتواند نرخ انباشت سرمایه را در خلال گذار از منابع تجدید ناپذیر به منابع تجدید پذیر حفظ کند و یا حتی افزایش دهد. امروزه شیلی در مسیری قرار دارد که می تواند تا سال2050، هفتاد درصدِ انرژی خود را از منابع تجدیدپذیر تامین کند؛ امری که شایسته احترام و ستایش بسیار است.  با این حال، از آنجایی که این کشور هنوز فاقد تعداد کافی از سیستم های ذخیره انرژی تجدیدپذیراست، بانک ها تمایلی به سرمایه گذاری بر روی انرژی های تجدیدپذیر ندارند.  نگرانی هایی از این دست، پرسش هایی برای سرمایه گذاران ایجاد می کند که از جمله آن می توان به این پرسش اشاره نمود که انرژی های تجدیدپذیر تا چه میزان می توانند با سوخت های فسیلی در مقیاس فروش عمده، رقابت کنند؟ از این رو، برای امن تر کردن فرآیند تجارت عمده فروشی انرژی، دولت شیلی درصدد افزایش قیمت مصرفی انرژی فسیلی برآمد تا بتواند سرمایه گذاران را ترغیب کند که بر روی انرژی های تجدیدپذیر سرمایه گذاری کنند.

با گذشت سال ها، ریاضت اقتصادی که به سیستم مترو شیلی تحمیل شد، موجب اعتراضات بی شماری شده است، زیرا دولت همچنان به استانداردهای بهره وری تعیین شده توسط اقتصاددان ها متکی است و نیا زهای مردم را نادیده می گیرد.  این سیستم همواره برای حفظ بهره وری اقتصادی خدمات خود را محدود به محله های طبقه متوسط کرده است، در حالیکه کارگران کم درآمد مجبور به استفاده از خدمات اتوبوسرانی خصوصی می شوند.  اگر چه این سیاست در طی سال های اخیر تا حدودی تغییر کرده است، زیرا دولت شیلی تا حدی به دموکراسی روی آورده است  )در دهه 90 ، شبکه مترو و اتوبوسرانی خصوصی با یکدیگر ادغام شدند(، اما تصمیم نهایی همواره تأکید بر حفظ و یا افزایش بهره وری اقتصادی است، حتی اگر به قیمت رنج بردن مردم باشد.

پانوشت ها

1. Andreas Malm, Fossil Capital (New York: Verso, 2016); Simon Pirani, Burning Up (Chicago:

University of Chicago Press, 2018).

2. Productive labor

3. Reproductive labor

4. Alexander Sammon, “Could California Take Public Ownership of PG&E ?,” Pacific Standard,

February 7, 2019.

5. Salvador Allende

6.  بازار عمده فروشی انرژی (wholesale trade) سیستمی برای خرید و فروش انرژی است که به صورت عرضه و تقاضا و به منظور تعیین قیمت انرژی برپا می شود.  در این ساختار جدید، بر خلاف ساختار قدیم که تولید، توزیع و انتقال توسط ارگان واحدی مدیریت می شد، این سیستم ها به صورت مستقل عمل می کنند.  در این میان بازار انرژی، به عنوان واسطی بین سیستم های مذکور عمل خواهد کرد و ساختار اقتصادی صنعت انرژی را به چهار بخش عمده فروشی تولید، انتقال، خرید عمده و خرده فروشی )توزیع( تقسیم می نماید.م.

7. Augusto Pinochet

8. Lewis H. Divguid, “Exxon Buys Mine in Chile,” Washington Post, January 25, 1978.

9. John Authers, “Chile’s Violence Has a Worrisome Message for the World,” Bloomberg, October

23, 2019.

10. Solarpack Corp. Tecnologica

11. Felicia Jackson, “Chile’s Cheap Power—Sign of a Solar Future?,” Forbes, June 5, 2019.

12. Chile’s Largest Metro Network to Be Powered by Solar and Wind,” CIimate Action, June 21, 2017.

13. Sebastián Piñera

14. Chile’s President Inks Bill to Cut Electricity Costs Amid Unrest,” Xinhua, October 26, 2019;

Rachelle Krygier, “Chile’s Protesters Got a Subway Fare Hike Reversed. Now They Want a New

Political System,” Washington Post, October 30, 2019.