header photo

فرآیندهای مذهبی در ترکمنستانِ پس از فروپاشی شوروی*

فرآیندهای مذهبی در ترکمنستانِ پس از فروپاشی شوروی*

 نویسنده: سرگئی دميد‌وف

ترجمه وکوتاه شده از: رحيم کاکايی

سرگئی دميد‌وف مردم نگار – مذهب شناس ، از سال 1959 تا 1998 پژوهشگر ارشد علمی انستيتوی تاریخ آکادمی علوم ترکمنستان بود. اکنون بازنشسته است، در کراسنودارسک ( فدراسیون روسیه ) زندگی می کند .

چنانکه روشن است ازهيچ چيزی بوجود نمی آيد.هرپروسه نوين، هرپديده نو به منطق تکامل پيشين رويدادها مشروط است.ازاين رو طبعا برای آنکه حيات مذهبی ترکمنستان شوروی پيشين مورد تجزيه وتحليل قرارگيرد، بايست پيش ازهرچيزبه سال هايی رفت که براعلام حاکميت جمهوری ودولت مستقل متقدم هستند.

درعين حال بايد اشاره کرد که تصويری که ممکن شد درترکمنستان بمثابه بخشی ازکشورهای متحد دراين رابطه مشاهده کرد ، درخطوط اصلی آن، آنچه درديگر جمهوری های متحده رخ داد بويژه درروسيه نيزبازتاب يافت.

دردوران پس ازجنگ، مذهب وروحانيت بارديگرخود‌‌ را از سوی حکومت وايدئولوژی رسمی آن آتئيسم پيکارجوتحت فشار ديد، هرچند اين فشارکه بطورموقت در دوران جنگ کبير ميهنی قطع شد،مانند تضييق سال های پايانی دهه های بيست وسی چندان هم شديد نبود.

زمين لرزه فاجعه بارسال 1948 زما‌نيکه درعشق آباد وروستاهای اطراف آن به يکباره دهها هزارانسان کشته شدند، اوج گيری شديد احساسات مذهبی را درمناطقی که از بلايای طبيعی آسيب ديده بود، بوجود آورد، چونکه اين فاجعه ازسوی بسياری بمثابه کيفر وجزای الهی درک شد که از سوی نيروی بالاتری بخاطرگناهان انسان ها نا‌زل شده است.

ديرتراين احساسات رفته رقته فروکش کرد. بااين حال مصوبات نوبتی کميته مرکزی حزب کمونيست اتحاد شوروی، مربوط به مذاهب وتبليغات آتئيستی، درهمه جمهوری های متحده موج نوين تشديد فشاربرمذهب را بوجود آورد. تصميمات مشابه ای را کميته مرکزی حزب کمونيست ترکمنستان اتخاذ کرد.(1)

درترکمنستان اين مسئله، بويژه دريک سری کامل « خود افشاگری » و« انصراف » سازمان يافته نمايندگان روحانيت ومتد‌ينينی که اغلب دراين باره تنها ازنشريات مربوطه اطلاع يافته بودند ظاهرشد. فشار وتضييق به نمايندگان همه مذاهب وجريان های مذهبی موجود درجمهوری مربوط بود: مسلمانان، ارتد‌وکس ها ، شاهدان يهوه‌، آدونتيست ها ومولکان ها ( مذهبی که رسم وآيين دينی ارتد‌وکس ها را رد می کند . مترجم ).

دررسانه های گروهی مطا‌لب تند ومقالات فکاهی تنقيدی ظاهرشدند؛ محاکمات سازمان يافته برگزار شدند؛ برخی نمايندگان روحانيت ومتدينين فعال را جريمه کردند ويا حبس های گوناگون گرفتند.

طبعا درپاره ای موارد انتقاد متناسب با فاکت بود، زيرا حقيقتا اغلب اين موارد نقض ماده 262 قانون جزايی جمهوری ترکمنستان شوروی سوسياليستی بودند، يعنی « استفاده از خرافات مذهبی» « انجام اعمال دروغين با هدف تهييج وتحريک خرافات مذهبی دربين توده های مردم، همچنين با هدف هرنوع بهره گيری مادی ازاين راه» براساس اين ماده قانونی ممنوع بود.« اخذ اجباری عوارض به نفع مساجد، کلیسا ها وديگر سازمان های مذهبی، سکت ها وخادمان جداگانه کيش ها وهمچنين وا داشتن به اجرای مراسم وآيين های مذهبی » مجازنبود.

بعدها در« آيين نامه کميسيون های همکاری کميته اجرايی نمايندگان شوراهای زحمتکشان درزمينه رعايت قانون درباره کيش های مذهبی» تاکيد شد که سازمان های مذهبی وروحانيت نبايد به اصطلاح « اماکن مذهبی» يا زيارت متد‌ينين برای آنرا سازماندهی کنند، اقدامات فريبنده به منظور تحريک خرافات بين مردم انجام دهند ومراسم مذهبی برای افرادِ زيرسن قانونی بدون اجازه وموافقت پدر ومادربعمل آورند.(2)

همزمان با مفاد فوق، که ازنقطه نظر حقوقی منطقی است، منع سازمان های مذهبی وروحانيت به « ارائه کمک مالی به متد‌ينين» رادراينجا باعث وبه چالش کشيده است.آخرين نضييق وتعرض گسترده به سنن مذهبی درسال های 1982- 1981 صورت گرفت. بد‌ستورکميته مرکزی حزب کمونيست جمهوری گروه کارمندان کا‌درکميته مرکزی ودانشمندان جهت بررسی وضع د‌ينی مردم وکارآيی تبليغات آتئيستی اعزام شد.

همزمان به دستورارگان های جمهوری ومحلی حکومت دربرخی اماکن مقدس خانه های زيارت کنندگان را تخريب کردند، آثار وعلايم زيارت را ازبين بردند، تاب بازی در روزعيد قربان را ممنوع کردند، درعين حال جهت نظا‌رت براجرای اين ممنوعيت کلکتيوهای معلمين را شرکت دادند، وسائل تاب ها را دربرخی نقاط برچيدند وديگر تدابير « تربيتی» را اجرا کردند.اما با وجود همه کوشش های ارگان های حزبی – ايدئولوژيکی، سنت های چندين قرنی مذهبی وتصورات ناشی از آن درشعور وزندگی بخش زيادی از مردم حفظ شد.

درباره اين مسئله، بويژه مطالب پژوهش های جامعه شناسانه گويای اين امر هستند. چنا‌نکه مثلا، طبق داده های سال های دهه هشتاد وهفتاد ميلادی در روستا ها درصد مذهبی ها حتی بين روشنفکران تا اندازه ای بالا بود.ازهشت گروه صنفی روشنفکران روستايی بيست وجهارم ونيم درصد متدين وچهل وسه درصد مردد بودند.(3)

بطورطبيعی درساکنان سايرروستاها اين نمودارخيلی بيشتر بود، هرچند درمحيط شهر اين نمودار اساسا کاسته شد. اواسط سال های دهه هشتاد درجريان پروسترويکا ودموکراتيزه شدن وليبراليزه شدن زندگی جامعه، مناسبات نوين دولت وايدئولوژی رسمی نسبت به مذاهب بطورکلی ومذاهب مختلف بويژه ظاهر گرديد.امکان چاپ و بهره برداری آزادانه از آثار ونشريات مذهبی درزمينه مسيحيت، اسلام، بودايی پيدا شد، بازسازی واحياء برخی کليسا های سابقا غيرعلنی ونهان انجام و برآمد رجال مذهبی ومتدين فعالانه تر شد وفرقه ها وانجمن های مذهبی بوجود آمدند. تمامی اين تحولات وگرايشات تازه دولت ترکمنستان را آشفته کردند.

درميانه سال های دهه هشتاد ميلادی درمناطق بسياروسيع جمهوری ترکمنستان تنها چها‌رمسجد رسمی ثبت شده، آنهم واقع در ولايات ( دومسجد درايالت مرو[ ما‌ری] – يوسف همدانی وتالخاتان بابا ودو مسجد در ايالت تاشا‌ووز [ داشاووز- داش اوغوز] – شالی کُر وبليال بابا )، وچهار کليسای مسيحی ( درعشق آباد، کراسنوودوسک، چارجو ومرو [ ماری] ) وجود‌‌ داشت. ودرپايان همان دهه رشد چشمگير شمار کليسا ها وبطورکلی مسلمانان آغازشد: بيش از هشتا‌د درصد جمعيت ترکمنستان را خلقهايی که بطور سنتی پا‌يبند به اسلام بودند تشکيل ميدادند.

در سال 1988، دولت جمهوری برای ساخت یک مسجد در پایتخت تصمیم گرفت.درعشق آباد چنين امری باورنکردنی بود، قبلا رسما عبا‌د‌تگاهی که مسلمانان فعاليت کنند وجود نداشت.

در"غاژه" منطقه جنوبی ومرتفع شهر، ساختمانی با ساخت وساز ملی، توسط انجمن مذهبی "سنت" سازماندهی شد وابتدا نمازخانه ای را به مساحت دويست وبيست مترمربع برقرارکردند و برای نخستين بار پس از چندين دهه درآخرين جمعه ژوييه سال1989 نمازجمعه گزارده شد. درجوار اين ساختمان ساخت مسجد سنتی بزرگتری را پی ريزی کردند. درسال بعد تنها طی چهارماه اين مسجد ضمن گرفتن نام تاريخی« آقسا» [ "الاقصی" ]، احداث شد. درافتتاح وگشا‌يش با شکوه آن درپانزده نوامبر سال 1990 نمايندگان روحانيت مسلمان منجمله قاضی – امام ترکمنستان نصراله عباداله يف سخنرانی کردند.

س.نياروف رئيس جمهور ترکمنستان بطوررسمی به اين جشن ورود کرد وبه اين رويداد مهم وبرجسته درزندگی مؤمنان به آنها تهنيت گفت وبه نقش تقويت کننده روحانيت مسلمان جمهوری تاکيد وابراز اميدواری کرد که رجال مذهبی درآينده بتوانند به تقويت صلح وتوافق مدنی مساعدت کنند.بهرحال چند ماه پيش از اين رويداد درماه اوت درهما‌يش شورای بزرگان قبيله درجمهوری در قريه کوهستانی "ما‌نيش" س.نيازوف ( درآن زمان هنوز دبير اول کميته مرکزی حزب کمونيست ترکمنستان بود) اشاره کرد که درجمهوری بيست مسجد فعاليت می کند.(4)

اين ديدارحايزاهميت بود به اينکه موضوع اصلی سخنرانی ( منجمله دوردی قليچ ملا معاون قاضی – سرپرست مسلمانان ترکمنستان ) انديشه حاکميت جمهوری درترکيب اتحاد شوروی نوسازی شده را طنين انداز ميکرد.مسجد« آقسا» [ "الاقصی" ] پنجاه ودومين مسجد داير وعلنی درآن زمان درترکمنستان بود.(5)

دراواخراکتبرسال 1991 با اعلام حاکميت مستقل ترکمنستان ازطريق دولت مستقل وفروپاشی اتحاد شوروی، حيات مذهبی درجمهوری فعال تر شد. طبق قانون اساسی کشور ترکمنستان دولت عرفی است. رئيس دولت بارها تاکيد کرد که دين امر خصوصی آزاد وشخصی است. وی درديدار ديگربا اعضای شورای بزرگان قبيله درجمهوری گفت: «... نبايد عقايد ونظرات مذهبی را با زور به کودکان تحميل کرد.دراين امرانتخاب بايد کاملا آزاد باشد.بگذار خلق آنطور که ميخواهد عمل کند».

اما تا اندازه ای آشکارا گرايش مساعد وستايش ازاحساسات مذهبی که عمدتا به اسلام مربوط است وناشی ازفرضيه ای است که مذهب يکی از ا‌رکان حکومت وثبات اوضاع درجامعه ودولت است بروزکرد.علاوه براين درطول بيش ازهزارسال تسلط اسلام برمنطقه ترکمنستان کنونی بسياری ازسنت های مذهبی بطور تنگا‌تنگ با آداب ورسوم ملی درهم آميخته است.

درنيمه نخست سال های دهه نود ميلادی نوعی رونق وشکوفايی درساخت وسازساختمان های نوين وبازسازی مسا‌جد قديمی که مدتها بود بمثابه بناهای دينی کارکردی نداشت، ديده شد.همانطورکه دربالا گفته شد، درترکمنستان پنجاه ودو مسجد وجود داشت وآن مسجدی که درفورال 1996 درقريه " قيپچاق"* درحوالی عشق آباد افتتاح شد، چهارصد‌‌ ودومين مسجد ترکمنستان بود! علاوه براين ده ها بنای دينی ديگرساخته شدند. درحال حاضر، شما‌ر کل مساجد کوچک وبزرگ درکشور، ظاهرا به پا‌نصد نزدیک شده و یا حتی از این مرز گذشته است.(6)

ساختما‌نهای مذهبی عملا درهمه مراکزادرای ايا‌لات ومناطق وهمچنين دراکثر ديگرنقاط پرجمعيت کشورظاهرشدند. درپايتخت کشوردرنيمه سال 1996 نُه مسجد فعال وجود‌ داشت واحداث باز دومسجد ديگربه پايان رسيده بود.ضمن توصيف اين نکته بسيارمهم درحيات مذهبی کشور، لازم است به برخی جوانب ديگرنيز اشاره کرد.نخست اينکه تقريبا همه مساجد مال اهل سنت هستند وتنها دو مسجد متعلق به شيعه ها است.

يکی، مسجد بازپس گردانده شده به دينداران درسال 1990 درشهرچارجو است. مسجدی با ساختمانی زيبا متعلق به پيش ازانقلاب، که دردوران شوروی موزه سرزمين شناسی درآن اسکان داده شد. به اين مسجد آذربايجانی ها، کردها، فارسها برای نمازگزاردن می آيند. ديگری، درنيمه سا‌لهای دهه نود درحومه جنوبی عشق آباد، درشهرک" برزنگی" پديدار شد.اين مسجد را ايرانی هايی که کمابيش درزمان طولانی به پايتخت اين کشورآمده بودند ودرآن دوره تا اندازه ای شمار آنها افزايش يافته بود، ساختند.

دوم اينکه، گرچه بسياری مساجد به نام شخصيت های مذهبی، که زمانی سرپرست پيشين اين مساجد بودند نامگذاری ميشوند، هستند کسانی که نام مقدسين مشهورقرون وسطی را به مساجد نيزميدهند.هدف از اين نام گذاریها روشن است: ارائه محبوبيت بيشتربه عبا‌د‌تگاه های ساخته شده بود.

چنانکه مسجد « فخرالدين رازی در " غوباداغ " و« ابوذرغفاری» درآق دپه ( درولايت تاشاووز[ داشاووز، داش اوغوز] )، «حضرت عثما‌ن» درپايتخت کشور، شيخ آلوو در قريه "باغير" دراطراف عشق آباد وغيره از اين جمله هستند.علحيده مسجد « صفرمرادحاجی» واقع درمرکز منطقه " گؤگ دپه " در چهل وچهار کيلومتری غرب عشق آباد دراين رديف قراردارد.

پروژه مسجد آتی که قرارگذاشته شد به نام رئيس جمهورکشور س‌.نيازوف، که درآغازسالهای دهه نود ميلادی سفرحج به مکه را انجام داد وعنوان زاير- حاجی را گرفت، اهدا شود وحدس زده شد که اين بنای دينی بصورت ساختمانی بسيار بزرگ درنوع خود در ترکمنستان درآيد. مسجدی درابعاد ومساحت صد وبيست وهشت به هفتاد ودو متر وبه گنجايش پنج هزار نفر، ارتفاع گنبد اصلی آن بيش از چهل متر وارتفاع هريک ازچهار مناره های گوشه های ساختمان اصلی شصت متر.بنايی که آنرا شرکت فرانسوی« بويگ » ساخت ودرسال 1996 بمناسبت پنجمين سالروزاعلام استقلال ترکمنستان به پايان رسيد.

سوم اينکه، مسئله تامين اعتبا‌رات ساختمان است.معمولا مساجد را توسط حق عضويت اعضا انجمن های مؤمنين واعانات افراد جداگانه ثروتمند می سازند. گاهی برای جمع آوری وجوه نيزاز رسانه های همگانی استفاده می کنند.چنانکه مثلا شرا‌فت الدين قربان نظر اوغلی، امام مسجد دردست ساختمان درقريه "غاراداماق" درحوالی عشق آباد بنام « ال اکرام »، در ژوييه سال 1993 از طريق روزنامه " ترکمنستان" تقاضای کمک مالی از همشهريان خود جهت ادامه ساختمان عبادتگاه کرد، چون ساخت آن ميتوانست دررابطه با افزايش شديد قيمت ها متوقف شود.

ظاهرا بودجه اضافی پيدا شدند، زيرا پس ازهشت ماه مسجدی که گنجايش صد وسی نفر را داشت، آماده شده بود.با اين حال دردوران پس ازفروپاشی شوروی وتمايل وکوشش برخی کشورهای مسلمان جهت رخنه به حوزه ايدئولوژی، ضمن تامين مالی ساختمان مساجد وهمچنين ازطرق ديگر درصدد تقويت مواضع وجايگاه خود درترکمنستان برآمد‌ند که درباره آن پايين گفته خواهد شد.

بزرگترين مسجد زيبا ی ساخته شده که به گنجايش سه هزار مؤمن درنظر گرفته شد درشهرعشق آباد بين خيابان آزادی وشوچنکو درشهرک اول است، که آن نيزهديه کشور ترکيه است.ساختمان اين مسجد به ابتکار اتحاديه مذهبيون ترکيه انجام شد که درترکيه با جمع آوری وجوه بوسيله متد‌ينين سا‌زمان داده شده بود.

اين مسجد دوازده ژانويه سال 1993 پی ريزی شده بود.افتتاح آن برای روزيادبود استقلال ترکمنستان دقيقا برای سه سال بعد يعنی دوازده ژانويه 1996طرح ريزی شد. اما شش دسامبر 1994 بخش گنبد اصلی آن فروريخت.اين سانحه که موجب کشته شدن سه کارگر ساختمانی ترکيه شد (7 )، پايان کار را تا ماه مارس سال 1998 به تاخير انداخت.

يک مسجد زيبای بزرگ ديگر، با سنگ های مرمر روکاری شده درشهرعشق آباد درخيابان گريبايدوف است.ساخت اين مسجد که دراواخر سال 1994 به پايان رسيد، هديه کشور کويت بود.

با اين حال فعال ترين کشوردراين رابطه هنوز ترکيه بود.چنانکه علی رغم مسجد ساخته شده درعشق آباد، که درمطبوعات نام « مسجد عشق آباد ترکيه» را گرفت، طی سالهای 1993- 1994 درمحدوده چهارهکتارمسجدی برای چهارصد نما‌زگزار، به ارتفاع چهارده متر وبلندی مناره ی آن برای خواندن اذان بيست وپنچ متر، دربخش غربی شهر نبيت داغ ( نفت داغ ) ساخته شد.

درسال 1994 شرکت « انگين گروپ » بخرج خود مسجدی را درمرکزمنطقه ای در" ترکمن قالا " ساخت که برای چهارصد نمازگزار درنظرگرفته شده بود.بلندی آن مانند مسجد نبيت داغ ( نفت داغ ) چهارده متر وبلندی مناره آن بيست وپنچ متر است. روزنامه « ترکمنستان » اخباری را درباره اين مسئله با عنوان ويژه « ترک ها مسجد می سازند » منتشر کرد.(8)

عبدالعزيز نورخان کارفرمای جوان که درعربستان سعودی زندگی می کند، پيشنهاد ساخت مسجد دراتحاديه دهقانی «کامسامول»، منطقه خالاچ ايالت چارجو را با قبول تمامی مخارج آن پذيرفت. اجدا او اهل اين منطقه بودند. وی ضمن داشتن آموزش مذهبی، درنظرداشت يا خود ويا به کمک اشخاصی که به مساجد دعوت شده بودند برای داوطلبان کلاس های درس مذهبی – اخلاقی داير کند. او که کارفرمای موفقی بود درشهرهای مختلف منجمله درشهرچارجو مغازه ها وموسسات مختلفی داشت، درکنار مسجد قطعه زمين وسيعی را جهت ساخت کارخانه فرش خريد.(9)

بعد چهارم - سيمای معماری مساجد وهمچنين حضور وبازديد آنها ازسوی مؤمنين است.تاآنجا که به نمای خارجی مربوط ميشود گزينه ها وطراحی مساجد بسيارمتفاوت اند. ازمسجد عظيم « صفرمراد حاجی » برای شمار پنچ هزار نفردر" گؤگ دپه "، « مسجد عشق آباد ترکيه » برای شمار سه هزارنفريا « ابوذرغفاری» در" آق دپه " برای هزارنفردرنظرگرفته شده بودند گرفته تا مساجد کوچک در" قاراداماق " برای صدوسی نفر يا " شارلووق " منطقه قيزيل اترک برای پنجاه – شصت نفر. طبيعی است که شکل ظاهری مساجد نيزبسيارمتفاوت هستند. ازمرمرهای درخشان نمای بيروی ساختمان با مغازه های بزرگ تا بناهايی ازشن ساده صحرا، که مسجد " شارلووق" نيز با آن مصالح ساخته شد...

با این حال، با وجود رشد سریع درشمارمساجد، سيربازديد وحضور مؤمنين درآن به اندازه تماشای اسب دوانی روبرو نشد. بدیهی است، دراينجا پيش ا‌زهرچيز ا‌ينرسی وجبرسنت های چند صد ساله ترکمن ها برنيايش شخصی تاثيرگذاشته است.درعمل درهرخانه، جاييکه نمارگزاران هستند، يا برای نمازگزاردن واردميشوند، جانماز را ميتوان يافت.علاوه برآن اکثريت افراد مسن به دليل گرفتاری ها، اشتغال وعلل ديگرنه تنها درشهربلکه درمناطق روستايی نمازگزاردن را رعا‌يت نمی کنند.

ازاين روبجز ويا باستثنای جشنهای بزرگ مسلمانان– قربان بايرام و اورازا بايرام وهمچنين برای روزيا‌‌د بود ( خاطيره گونی)، برای نماز روزانه وحتی نمازجمعه شمار نسبتا معدودی ازمؤمنين می آيند. متاسفانه داده های دقيقی دردسترس نيست، اما گفتگو با خا‌دمان برخی مساجد ومشاهدات شخصی نويسنده آنرا تاييد می کنند.

چنانکه درمسجد قيزيل آروات درحومه شهر ودرساختمان فرودگاه سابق، طبق گفته ملای آن مسجد ( ژوييه سال 1997)، روزانه کمتراز هفت تا هشت و درروز جمعه تا پانزده مؤمن مسن می آمدند. ودرمورد ديگر، مسجد سابق شيعه ها، مستقردرنزديکی بازارشهر، درروزهای عادی پانزده تا هفده ودرجمعه ها بيست وپنچ تا سی نفربودند.

درمجموع ازپنج تا پانزده نمازگزاردرآن زمان به مسجد بزرگ روستای شارلووق می آمدند. درمسجد بزرگ ساخت کويت عشق آباد بيشتراز پنجاه تا هفتاد نفرجمع نميشدند وهچنين درسالن بزرگ مسجدِ « صفرمرادحاجی » " گؤگ دپه " هنگام بازديد ازآن درژوييه 1997 تنها دورپيرمرد وبيشترازپنج زن نمازگزا نبودند.دردهساله بررسی شده فعاليت های عمرانی و واحدهای دينی نوع ديگر- اماکن بسيار مقدس ( اؤليا وکرامتلی ير- مکان کرامت دار) فعالتر شدند.

درميان ترکمن ها اين اماکن نسبت به مساجد رسمی همواره بيشترمردم پسندتر بودند.اکثر اماکن مقدس با طبيعت وسرشت کيش بومی ويا بخاطرقبرهای رهبران قبيله ای روحانی و مورد احترام ترکمن دردوران قرون وسطی ودوران نوين مرتبط هستند. اين اماکن، مردمی را که در تلاش برای رها شدن از شر بیمارها، نازايی وعقيم بودن، ناملايمات زندگی، و همچنین کسانی راکه به دنبال حمایت و پشتیبانی در دیگر امور زندگی هستند جذب می کنند (10).

برای بسياری زائران عيادت ازاين اماکن مقدس نوعی استراحت، آرامش از زندگی روزمره ويکنواخت و نوعی امتيازاست.ازاين رواگر قبلا پياده به اماکن مقدس می رفتند، چنانکه رسمش برای مؤمنان چنين است، اکنون اغلب با اتوموبيل های گرانقيمت می آيند.

دراين رابطه درآغاز سالهای دهه نود ميلادی فاکت های جالبی ازسوی يکی از پژوهشگران زن ترکمن بنام آ.سويونوا دراثر خود درباره مسائل دوران کودکی ارائه داد. مؤلف ضمن اشاره به اينکه زنان نازا اغلب بيشتر بهمراه شوهران خود ازاماکن مقدس عيا‌‌‌دت ميکردند، تاکيد می کند که « پرستش مکان مقدس دردوران کنونی درعين حال نه تنها توسط مؤمنين بلکه توسط شمارزيادی ازمردم بعمل ميايد : دربرخی ها اين امرشکل تظاهرمذهبی بودن است ودربرخی ديگرتجلی اعتباراجتماعی دروغين وساختگی است (11). آغاز حدود سال های دهه نود ميلادی برخی تحولات مثبت، هرچند بسيارناچيزدررابطه با موسسات د‌ينی ودربرخی مذاهب ديگر روی دادند.

درسال 1990 ارتش ساختمان حوزه مذهبی تاشکند – آسيای ميانه را به کليسا های سابق ارتد‌وکس درعشق آباد، سمرقند وفرغانه واگذار کرد. درنيمه نخست وميانه دهه نود ميلادی خدمات مذهب ارتد‌وکس درکليسای نوين" بزمين " وهمچنين درساختمان کليسای تازه تعميرشده متعلق به پيش از انقلاب در" بايرام آلی " شروع شد. ديوارهای کليسای نبيت داغ (نفت داغ) را ساختند واحداث عبا‌دتگاهی در" تجن" وگشايش کليسايی در" کِرکی " درنظرگرفته شد. در"کوشک" يکی ازسه کليسای جامع سابق راهمچنين به کليسا تحويل دادند (12).

درنهايت بمناسبت عيد جهانی مسيح – 2000 سا‌لگی تولد مسيح - کليساهای ارتدوکس روسی حوزه مذهبی آسيای ميانه تصميم گرفت درشهرعشق آباد کليسای جامع رستاخيزنو را بسازد وگويی اين اثرعالی، معماری کليسايی را درماوراء خزر ازنو زنده ميکرد. دولت جمهوری ترکمنستان برای کليسای آتی قطعه زمين بزرگی را در تقاطع خيابان ترکمن باشی وخدای برديف اختصاص داد. مخارج ساختمان کليسای آتی را روسيه وترکمنستان نصف نصف تقسيم کردند.

تابستان سال 1996 درشهرکراسنوودسک ( ترکمن باشی کنونی ) کارکنان مرکزعلمی – تحقيقاتی و طراحی – پژوهش و آکادمی هنر ترکمنستان تشکيل شده دربهار همان سال با‌تفاق وزارت فرهنگ جمهوری، سند بودجه ضروری برای ترميم ساختمان کليسای گريگوريان ا‌رمنی مربوط به پيش از انقلاب بتصوِب رساندند. تقاضای ترميم کليسا به مرکز مورد نظرازسفارت خانه ارمنستان درترکمنستان آمده بود (13).

نمايندگان ديگر جريان های مسيحی غيرارتدوکس – بابتيست ها، اوانگليست ها واعضای فرقه مذهبی شاهدان يهوه وامثال آدونتيست ها دردهه پايانی هشتاد – نيمه نخست سال های دهه نود ميلادی دست به فعاليت های جدی درشهرعشق آباد ودربرخی ديگر جاهای کشور زدند.

بدين ترتيب هفت دهه پس از انقلاب اکتبر درترکمنستان برای نخستين باررشد شمار اماکن دينی مرتبط با مسيحيت شروع شد. البته، به دلایل روشن شمار واحد های مشابه مرتبط با دين اسلام نيز بمراتب سريع ترافزايش يافت، هرچند درحدود سال های دهه نود ميلادی مردم روس زبان ( روس ها، اوکرايينی ها ، بلا روس ها وغيره ) کمتر از يک ششم جمعيت اين جمهوری را تشکيل ميداد.

لازم است باز به برخی جريان های مذهبی ديگر اشاره کرد.ظاهرا، پیروان یهودیت درترکمنستان، بويژه درعشق آباد، موجود نيست و یا بسیار کم است. ازاين رو موضوع گشايش کنيسه ها درعمل مطرح نيست.

پيروان تعاليم مذهبی – اخلاقی هند درسال های دهه هشتاد ميلادی درعشق آباد درترکیب گروه بین ا‌لمللی علاقه مندان به کریشنا را تشکيل دادند که نظریه ها و شیوه های خود را مورد مطالعه قرارداده و آثار ونشريات مربوط به آن را منتشرميکرد.نقش فعال دراين امر را اعضای انجمن علمی « کريشنا » درمسکو، بويژه ايرينا دوی داس ايفا ميکرد که چند نوبت درفوريه سال 1992 به عشق آباد آمده بود.

ديرتر درسال 1993 دانشگاه ودايی سندی که درعشق آباد تاسيس شده بود، يک دوره آموزشی مديتا‌سيون ذهنی را سازمان دادند وعلاوه براين معلمان محلی اين موسسه معلمان مدارس ودايی ا‌زهند را دعوت ميکردند. سال 1994 نخستين فارغ التحصيلی دانشجويان اين موسسه بود.

جامعه بهايی که در ترکمنستان پيش از انقلاب اکتبردرسال های دهه بيست قرن بيستم بسيار فعال بود، از سال 1990 احياء شد. در اواسط سال های دهه نود اين جريان که با ترکيبی بسيارمتنوع ملی مشخص ميشد،حدود ششصد عضو داشت.جامعه بهايی حتی به ازسرگرفتن انتشار بولتن اطلاعاتی قبلی خود بنام « خورشيد خاور» توفيق يافت که درسال های دهه بيست قرن گذشته منتشر ميشد.

درسال های 1991 – 1992 چهار شماره اين بولتن به زبان های روسی وفارسی منتشر شد.مرکزی بنام مرکز بهايی که برای همه داوطلبان دوره‌های رايگان آموزش زبانهای ترکمنی، فارسی وانگليسی تشکيل ميداد، گشايش يافت. اين مرکز کنسرت نوازندگان و خوانندگان بهايی از اتریش، ایالات متحده آمریکا، آلمان، را سازمان ميداد.

بهايی ها مجوزساختمان عبا‌دتگاه خود بنام کاخ شتا‌يش (مشرق الاذکا‌ر- عبادتگاه بهايی) که اميد احياء عبا‌دتگاه معروف جهانی بهايی درمرکز عشق آباد درربع نخست قرن بيستم ( 1908 ) ساخته شده بود، را به آنها ميداد، گرفتند [ لازم به تذکر است که نخستين مشرق الاذکار بهايی ها درعشق آباد درسال 1908 ساخته شد. مترجم ].

درساختمان اين عبا‌‌د‌‌تگاه که درنيمه سال های دهه سی ميلادی موزه هنرهای زيبا جای گرفته بود درزمان زلزله سال 1948 بشدت آسيب ديد. به گفته کارشناسان ضرورت بازسازی آن وجود نداشت و درسال 1963 آنرا منفجر کردند ( بجای آن ديرترمجسمه ی شاعرادبيات کلاسيک ترکمن، مختومقلی را ساختند. سرگی دميد‌‌‌وف).

بنابراين با توجه به فرصت های پديد آمده، برخی فرقه های مذهبی فعالانه دراواخر دهه هشتاد ميلادی خود را معرفی کردند – نيمه نخست سال های دهه نود ميلادی ودرسال1995 درترکمنستان بطوررسمی حدود بيست تشکيلات به نمايندگی ازجريان های متنوع مذهبی به ثبت رسيده بود. 

يکی از مهمترين مسئله درهرمذهبی ما‌نند زندگی عرفی – مسئله کادرها ونيروی انسانی است.درطول چند دهه تسلط آتئيسم پيکارجو، روحانيت همه اديان ضربه سختی خورده بود: بسياری از روحانيون مورد تبعيض قرارگرفتند، بسياری مهاجرت کردند، برخی درارتباط با بسته شدن کليسا ها، مساجد، کنيسه ها وغيره از خد‌مت کناره گرفتند وحرفه خود را عوض کردند.چنين الگويی درترکمنستان نيز پديد آمد.

لازم به يادآوری است که بخش قابل توجه ای ازملا ها، ايشان ها، آخوند ها وديگرنمايندگان روحانيت ترکمن درحدود سال های دهه بيست وسی دردوران کلکتيويزاسيون به همراه ديگر ناراضيان ازنظم نوين به ايران وافغانستان رفتند. بسياری که درسال های 38 – 1937 باقی مانده بودند مورد تضيق قرارگرفتند وديگران نيز با گذشت زمان فوت کردند.

آموزش رسمی مذهبی همانند دوره پيش ازانقلاب وحتی درآغاز سال های دهه سی درخيوه وبخارا وديگر مراکز مسلمان آسيای ميانه انجام نگرفت. ازاين روجای نمايندگان روحانيت حذف شده که به درجات کمتريا بيشتر دارای آموزش تخصصی بودند را ملا های بی مايه و بيسواد گرفتند وبسياری ازآنها حتی سوره های قرآن را نميتوانستند بخوانند. اين وضعيت امکانات گسترده ای را برای انواع شارلاتان های دينی بوجودآورد.

پس ازجنگ کبيرميهنی مدرسه « میرعرب » دربخارا وديرترموسسه اسلامی درتاشکند بازشد، اما آنجا برای مثا‌ل درسال های دهه شصت ميلادی تنها چهاردانشجو ازترکمنستان تحصيل ميکرد. با اين حال مساجد رسمی دراينجا درآن زمان تنها چهارتا بودند. با افزايش شديد شمار مساجد دربرابر رهبری آن مسئله ی حاد آموزش مذهبی خادمان اسلام درسطوح مختلف پيش آمد. از اين رو بنا به گفته آ .مرادف، مدير مسئول « گنگش » برای امورمذهبی ترکمنستان، صد ها ترکمن نوجوان بلادرنگ برای تحصيل به مدارس ودانشگاه های عالی دينی ترکيه، مصر، عربستان سعودی وسوريه اعزام شدند.

درنيمه نخست سال های دهه نود ميلادی، دانشکده الهيات دردانشگاه دولتی ترکمنستان (1994) افتتاح شد ومدارسی نيزدرشهرتاشاوز[ داشاووز، داش اوغوز ] )، چارجو وعشق آباد پديد آمدند.در سال 1995 درپايتخت اين جمهوری ساختمان مدارس تخصصی با چشم انداز پذيرش برپايه مسابقه ورودی به کودکانی که آموزش ابتدايی را درمساجد کسب کرده بودند آغاز شد.

آموزش درمدارس - مذهبی وعرفی - در برنامه ای به مدت چهارسال وبه چهار زبان طراحی شد: ترکمنی، روسی، عربی وانگليسی. فارغ التحصيلان درسطح دانش امروزين برای ورود به دانشگاه های‌عالی الهيات آماده سازی کامل ميشوند. (14) درعرصه کيش ارتدوکس که بلحاظ اهميت آن جايگاه دوم را درميان اديان ترکمنستان دارد، باوجود شماراند‌‌‌ک کليسا ها، کمبود کادر ونيروی انسانی احساس ميشود.

درحدود سال های دهه نود ميلادی رونق نشريات مذهبی آغاز شد. پيش تر پنهان از چشمان « بيگانه » در کتابخانه های ويژه قرآن به زبان اصلی وترجمه آن به زبان روسی چاپ شده بود واکنون ميتوان آنرا آزادانه حتی درغرفه های کتاب خريد.(15)

تعداد قابل توجه ای قرآن به عنوان اهدايی ايدئولوژيکی ا‌زبرخی دولت های عربی بويژه ازعربستان سعودی فرستاده ميشوند.علاوه براين درسال های 1995 – 1994 ايده نويسنده ی اين سطورکه بطورناموفقی درسال های 60 مطرح کرده بود،جامه عمل پوشيد: ترجمه قرآن به زبان ترکمنی چاپ شد.

ترجمه نخست قرآن (1994) با تفسير وحواشی نويسنده ای ازقاراقالپاق (درازبکستان) بنام کريمف وبا مشارکت رسمی رئيس اتحاديه نويسندگان ترکمنستان آتامراد آتابايف انجام گرفت.ترجمه دوم آن را‌ (1995) خوجه احمد اورازقليچ ( درترکمنستان وی بيشتربنام خوجه احمد آخون معروف است) بطورمستقيم اززبان عربی تدارک ديد.

اين نسخه کتاب که بتصويب رئيس جمهور رسيده بود، برای تيراژ 50 هزار نسخه کتاب 2 هزار دلاراختصاص داده شد.علاوه براين دراواخر1994 وآغاز سال 1995 ترجمه ترکمنی قرآن درچندين شماره مجله ادبی – سياسی واجتماعی « غارا قوم » انتشار يافت.انتشار قرآن به زبان ترکمنی در مطبوعات دوره ای کشور بازتاب گسترده ای يافت. پيشترمدرسه مکاتبه ای قرآن تاسيس شده بود ودرماه مارس سال 1994مسابقه قرائت قرآن انجام گرفت. نمايشگاه قرآن آزادی که توسط سفارت خانه ايران سازماندهی شده بود درترکمنستان برپا شد.

بازديدکنندگان پرشماراين نمايشگاه می توانستند بانشريات کتاب مقدس مسلمانان که درسال های مختلف به زبان های عربی، فارسی، ترکمنی، روسی، فرانسوی وآلمانی منتشرشده بودند، وهمچنين با کتابهايی درباره پيامبرمحمد وديگرنمايندگان شناخته شده اسلام آشنا شوند.

هم درمطبوعات ادواری ترکمن درسالهای اواخردهه هشتاد – نود ميلادی وهم بوسيله جزوات عليحده دهها چنانچه نه صدها مطلب که به اسلام بطورکلی وبطورجداگانه به ابعاد آن اختصاص داده شده بودند منتشر شدند. بين مسيحيان نيز مشکلاتی که پيدا کردن يا اگرحتی آشنا شدن با کتاب اصلی – انجيل وبعضی ديگر نشريات آن که بازتاب گراصول اساسی آن است، اهميت خود را ازدست دادند. علاوه براين درسال 1994 بخش عمده ای ازکتاب مقدس – انجيل را انستيتوی ترجمه استکهلم به زبان ترکمنی چاپ کرد ( ترجمه آ. پرويش ) (16) .

تغييرات عمده ای نيزدررابطه با اعياد مذهبی رخ دادند.اگر در اواسط سالهای دهه هشتاد ميلادی اعياد بزرگ اسلام ومسيحيت – عيد قربان وعيد پاک – نيمه قانونی جشن گرفته ميشد، دردوران پس از فروپاشی شوروی اين اعياد وضعيت رسمی بخود گرفتند. عید پاک که همیشه در روز یکشنبه برگزار می شود، یک روز مرخصی است.عيد قربان ميتواند به روزهای مختلف هفته بيفتد.ازاين رو درسال 1993 طبق مصوبات رئيس جمهور ترکمنستان 2 ژوئن – عيد قربان ( قربان بايرام ) جشن همه مردم ويک روز تعطيلی برای همه شهروندان ترکمنستان با حفظ پرداخت حقوق آنان اعلام شد.

درسال 1994 سه روز کامل را جشن عيد قربان اعلام کردند که به روزهای 20 تا 22 ماه مه مصادف شد. د‌ر آستانه عید پاک، مطبوعات محلی روسی زبان تبريک عيد اصلی مسيحيان ومقالاتی درباره آن چاپ کردند ودربازار شهربرای اين روز نان شيرينی می فروختند.

درسال های دهه شصت وهشتاد ميلادی هرگروه اعزامی اتحا‌د‌ شوروی به حج، اغلب بيش از30 – 40 نفرنميشد واز ترکمنستان نه همواره که تنها چند نفررا دربرمی گرفت.با اين حال به گفته قاضی امام نصراله عبداله يف سرپرست مسلمانان ترکمنستان درسال 1990 ازجمهوری برای انجام حج تنها 10 متقاضی آماده شد.

اما درسال 1994، پس از سخنان پندآميز نصرااله عبداله يف رئيس شورای امورمذهبی درحضور رئيس جمهور 145 زائر از مناطق مختلف کشور به حج اعزام شد وشرکت هواپيمای ملی هواپيمايی را دراختيار آنها گذاشت. البته که همه دواطلبان حتی با مساعدت دولت نيزبرای زيا‌‌رت به مکه دور جهت انجام حج نمی توانند بروند.

ازاين رو بسياری ازمردم بطورسنتی عمل می کنند، هرچند اين سنت به رسميت شناخته نشده است وحتی اسلام رسمی آنرا محکوم کرده وآن نيز زيارت زيارتگاه های محلی است که پيشتر به آن اشاره شد.البته نه تنها زيارت زيارتگاه های محلی، آيينی که بطورعمده شامل عناصرکهن پيش ازاسلام است، اما بطورسنتی بيشتر درزمينه های مذهبی زندگی ملی حفظ ميشوند.

ازاين امر تمامی باورها وديدگاه های وابسته به جان گرايی، همزاد گرايی واعتقا‌د به عالم روح و تجسم ارواح مردگان، ويژه جامعه ترکمن دوران های پيشين پيروی ميکنند. آنها با روان وروح ، طلسم وجادو، گياهان وجانوران، کشاورزی ودامداری، آداب ورسوم خانوداگی وبسياری چيزهای ديگر مرتبط هستند.

برخی عادات و رسوم پيش تر رايج ويا پيدا شده دردوران های اخير، با منا‌سک واعمال اسلامی روحانيت مسلمان مرتبط هستند ودرسال های دهه نود ميلادی موضوع بحثی شدند که درصفحات مطبوعات ادواری جمهوری ترکمنستان بازتاب يافتند. برای مثال، بسياری از مسلمان مؤمن به رسم گذاشتن پول صدقه درکفش شرکت کنندگان درنمازمراسم تشيع جنازه واکنش منفی نشان دادند، با احتساب اينکه اين امر ميتواند به آن کسی که صدقه ميدهد وآن کسی که آنرا ميگيرد وحتی به مردگان زيان ببار آورد. برای حفظ چنين سنت هايی معاون رئيس امام ولايت آخال سخنانی ايراد کرد (17).

همچنين درباره ناسازگاری اين موضوع ( نه با مفاد شريعت اسلام ونه با سنت ها ) با ترکمن چيليق ( رسم ترکمنی.مترجم) اظهارنظرشد. طبعا روحانيت جوانب اين نوع بحث ها را ناديده نگرفته است وبيشتروبيشتردرعرصه های مختلف زندگی اجتماعی شرکت می کند. ازاين رو نمايندگان روحانيت مسلمان ضمن ادامه اين سنت آغازشده، تا اندازه ای به بازديد کنندگان مکرر واحد های نظامی تبديل شدند.

درجشن های ادای سوگند سربازان جديد، ديدارهای سربازان جوان با وتران های جنگ کبيرميهنی به سادگی وبدون هيچ موارد خاصی صورت می گرفت. چنين ديدارها وجلساتی بويژه جداگانه با هم ميهنان -‌ ترکمن ها، دارای نتايج بسيارمثبت است. دراينجا بايد اشاره کرد که درنخستين ماه های حيات ترکمنستان مستقل ( در رابطه با تغييرات قابل توجهی درترکيب ملی ارتش وخروج بخش هايی از افسران ازکشور) درواحد های نظامی موارد نظم وانظباط سقوط کرد وفرارازارتش ومناقشات وبرخوردهای بين قومی وبين ملتها افزايش يافت. امام مسجد " الاقصی" عشق آباد حاجی مجيدف درمصاحبه با روزنامه « دزرژنيتس » پاسخ داد که " طبق دعوت فرماندهی ا‌رتش من شخصا بارها از واحد های نظامی بازديد کردم » (18).

البته ارتش تنها موضوع مورد توجه نيست. به گفته مقصد قارريف نماينده « گنگش » درامور مذاهب وابسته به رئيس جمهوری، در"حياکمليک" عشق آباد، شخصيت های روحانی وريش سفيدان درحال حاضر بزرگترين فعا‌ليت های اجتماعی را انجام ميدهند. آنها جزيی ا‌زبازديدکنندگان موسسات آموزشی و واحد هايی هستند که درآن امورتربيتی با جوانان انجام می گيرد ودرآنها حس عشق به ميهن را پرورش داده و سياست رئيس جمهور را توضيح واحترام به بزرگان را می آموزند.

دراين واحد ها توجه زيادی به توضيح زيان آوربودن مواد مخد‌‌ر، الکل وسيگار می کنند.شخصيت های روحانی درهمه جشن ها، روزهای عزا، کلنگ زنی ساختمان های مختلف، بدرفه جوانان به خدمت سربازی شرکت می کنند (19). روحانيت حتی درافتتاح شهرک های جديد ترکمنی ونفت گران مولداوی در" قوتوردپه " مشارکت کردند. بطورطبيعی بدون آخوند ها هيچ خيرات صدقه جمعی حتی درنهاد های پليس عملی نشده است.

فرايندهای متلاطم که درسال های دهه نود ميلادی رخ دادند درحيات مذهبی ترکمنستان وتا حد زيادی توسط رهبری دولتهای تازه استقلال يافته تصويب شده بودند، بعد ازمدت زمانی نميتوانستند موجب نگرانی خود اين دولت ها نشوند. ضمانتی وجود نداشت که اين فرايند ها فراتراز چارچوب آنچه که مجاز است نروند.تسلط بنياد گرايان اسلامی درکشورهای همسايه ايران وافغانستان ومبلغانی به نمايندگی ازاحزاب مذهبی وسياسی برخی از جمهوری های سا‌بق شوروی موجب نگرانی شدند.

ازاين رو ازاواسط دهه مورد بحث گام هايی درجهت تحت کنترل شديد درآوردن پروسه های مذهبی برداشته شدند. بزودی پس ازاعلام استقلال ترکمنستان درپايان سال 1991 ارگان دولتی – شورای امورمذهبی وابسته به دولت که اله مراد مرادف درراس آن قرارگرفت، ايجاد شد.

برای تامين صلاحيت واطمينان ا‌زکارايی درفعاليت های اين نهاد، درکنارآن به نوبه خود شورای خبرگان اديان که شامل رجال مذهبی وکارشناسان مسا‌ئل مربوط به حقوق بشرهستند وهمچنين تاريخ وتئوری دين راه اندازی شد.با اين حال نوزده آوريل 1994 س. نيازوف درديدار خود با رهبران مذهبی کشور اعلام کرد که درحال حاضر هماهنگی کار بين ا‌رگان های دولتی وسازمانهای مذهبی همه اديان موجود درکشور را شورای ( گنگش ) ويژه درامورمذهبی وابسته به رئيس جمهوری رهبری خواهد کرد.

به اين ارگان به موازات رهبران تشکيلات متمرکز روحانيت مسلمان (کازييت)، نمايندگان کليسای ا‌رتدوکس نيز وارد شدند.درکناراين امرتاکيد شد که نماينده، معاون او ومديرمسئول درامور" گنگش" ( شورا ) بطور مستقيم ازسوی رئيس جمهورکشورمنصوب خواهند شد.

به اين مقام ( آنطورکه در مصوبات است) نصراله ابن عباداله – رئيس، دوردی قليچ خدای نظراوغلی و آندره ايوانويچ ساپونف – معاونان آن همچنين اله مراد مرادف ( رهبر سابق شورای امورمذهبی وابسته به دولت) – بعنوان مدير مسئول منصوب شدند (20). ساختارهای مربوطه ، که تابع شورای مرکزی ( گنگش ) هستند، درهمه ولايات ودرعشق آباد نيز ايجاد شدند.

درماه اوت سال 1995 فرمان رئيس جمهور مبنی بر طرح اصلاحات وتکميل قانون « آزادی وجدان وسازمان های مذهبی درترکمنستان»، مصوبه شورای عالی جمهوری سوسياليستی ترکمنستان شوروی بتاريخ 29 ماه مه سال 1991، صادرشد. درفرمان رئيس دولت که به صراحت به ماهيت « گنگش » نو به عنوان ارگان دولتی، خبره ومشورتی درموضوع مذاهب اشاره ميرود، گفته ميشود که آنرا رئيس جمهور ترکمنستان تشکيل ميدهد [ ماده 28.بخش دوم ].

بدين ترتيب با‌زنقش شورای امورمذهبی ( درواقع نقش رئيس جمهورکشور) که بدون موافقت آن هيچ يک از سازمان های مذهبی نميتواند رهبری خود ويا کادر اداری را منصوب ويا جايگزين کند، بيشتر افزايش يافت.

رئيس جمهور ضمن سخنرانی خود دربيست وشش دسامبر 1994 در شورای خلق همه ترکمن ها ( خلق مصلحتی ) با اشاره به موضوع مذاهب و بنام جامعه وتحت ايده تمرکزآموزش دينی، مقررداشت که جشن مذهبی درسراسر کشوردريک مکان همگانی انجام گيرد تا بتوان آنرا براحتی کنترل کرد.

وی درسخنان خود گفت :« بتازگی تشکيلات متمرکز روحانيت مسلمان ( کازييت ) وگنگش (شورا) درامورمذهبی وابسته به رئيس جمهورترکمنستان با يک درخواست بمن مراجعه کردند.ميخواهم آنرا با شماها بحث کنم – رئيس دولت به شرکت کنندگان شورای خلق ( خلق مصلحتی ) خطاب کرد و افزود: تصميم گرفته است درشهرعشق آباد مدرسه بازکند، جاييکه درآنجا کودکان آموزش مذهبی وعرفی را فراگيرند.موافقت نامه برای ساخت مدارس امضاء شد.درحال حاضر کودکان اصول اوليه اسلام را درمساجد متعدد آموزش می بينند.دراکثر آنها شرايط برای آموزش قرآن کريم موجود نيست. علاوه براين کمبود امامانی که قادر به آموزش قرآن باشند محسوس است. برآن است که تحصيلات متوسط مذهبی کودکان تنها درمدا‌رسی انجام خواهد شد که درشهرعشق آباد ساخته خواهدشد. اين پيشنهاد تشکيلات متمرکز روحانيت مسلمان ( کازييت ) بنحو شايسته ای قابل پشتيبانی است » (21).

بدين ترتيب مطا‌لب بيان شده در« بيانيه هشت ماه پيش شرکت کنندگان جلسه مشورتی نمايندگان مذهبی ترکمنستان درخطاب به رئيس جمهور ترکمنستان صفرمراد ترکمن باشی ومردم کشور» که با زبانی تشکرآميز درمورد آنکه « با حمايت مستقيم شما درتاشاوز[ داشاووز، داش اوغوز ]، چارجو وعشق آباد مدارسی که درآنها بيش ازصدوچهل نوجوان آموزش می بينند، افتتاح شدند و درنود مسجد بيش از سه هزار نوباوه قرآن می آموزند...» ايراد شده بود، اهميت خود را ازدست دادند.

درجريان ايده تدارک کادرهای نوين حرفه ای، تحصيل کرده وقابل اعتماد روحانی، رئيس جمهور درمورد رشد زياد شمار افراد تصادفی که درعرصه مذهبی فعاليت می کنند به روشنی اظهار داشت :" حقيقت را بشما بگويم، درهمه جا شما‌رملايان ساختگی وقلابی بيشتر شده است.لازم نيست اين مسئله را ازمردم پنهان کرد.اغلب مردم به افرادی برخورد می کنند که خود را ملا می دانند، هرچند حتی قرآن را نمی توانند ازروبخوانند. درسالهای 1991- 1992 ملاهايی ديده شده اند که برخی ازآنها درزندان بوده است.اين دوران ديگرگذشته است " (22).

بطورکلی رئيس دولت قد‌ردانی خود را از رهبران مذهبی ترکمنستان وبويژه از رهبران کليسا های ارتد‌‌وکس بخاطر حمايت فعال از سياست داخلی وخارجی کشورابراز داشت. اقدامات مورد‌نظر رئيس جمهور درسخنرانی اش درزمينه تغيير ساختاری آموزش مذهبی وتمرکز آن درپايتخت کشور وهمچنين « توصيه جديد» وی به روحانيت ترکمن درنيمه دوم سال های دهه نود ميلادی به طورفعال به مرحله اجرا درآمدند.

درژوئن سال 1999 آخرين مدرسه آموزشی مذهبی – مدرسه بزرگ چارجو بسته شد. درسال 1997 پيش از نيمی ازمساجد موجود درکشورتجديد ثبت نشدند. انجمن پروتستان های مسيحی که توسط مبلغان دينی خارجی ساخته شده بودند، دوباره بدون ثبت ماند.درسال 1999 برروی اين انجمن ها فشارارگان های اداری وحقوقی ترکمنستان که دراصل درسال 1997 آغاز شده بود، شدت يافت.

سازمان های غربی اعلام کردند که اين تلاش دولت درجهت بکارانداختن قانون ملی درباره مذاهب است ( در اصلاحات بعدی ثبت نام سازمان های مذهبی درصورتی که درآنها حداقل 500 نفرعضو باشند، مجازشد ). درچنين اوضاعی تنها مسلمانان سنی ومسيحيان ا‌رتدوکس بودند که توانستند ثبت نام رسمی را بدست بياورند. بنحويکه دربهارسال 1999 دوتشکل کليسايی پروتستان دستورپرداخت جريمه سنگين جهت ايجاد اتحاديه مذهبی ثبت نشده دريافت کرد (23).

درژوئن واوت همان سال يک سری حملات به جلسات نيا‌يش وبه آپارتمان های رهبران بابتيست ها*، آدونتيست ها * ومسيحيان انجيلی انجام گرفت ومقدارزيادی آثارونشريات مذهبی ازجمله کتاب مقدس و انجيل به زبان های روسی وترکمنی، تجهيزات صوتی وغيره، تهديداتی به نشانی يک سری افراد سازمان های محلی بويژه ازميان ترکمن ها صورت گرفت (29).

اين واقعيت که تشکل های پروتستان به عنوان تشکل ثبت نشده وبخاطر امتناع خود از ثبت شدن ويا غيرممکن بودن جمع آوری پانصد نفرپيروان خود مورد پيگرد قانونی قرارگرفته بود جای تعجب نيست.فعا‌ليت اين تشکل ها که باعث ناراحتی نمايندگان مذهب رسمی دربعضی ديگرکشورهای مستقل مشترک المنافع ميشد، بطورطبيعی موجب نگرانی آشکار رهبری دينی مسلمانان شد.

بابتيست ها، شاهدان يهوه، نمايندگان ديگرفرقه ها موفق شده بودند به تشکيلات خود نه تنها مردم روس زبان بلکه ترکمن های زيادی، پيش ازهمه جوانان ترکمن را جذب کنند.کليسای ادونتيست که دربالا به آن اشاره شد، برای مثال درسايه توزيع مجانی لباس وکفش بويژه درمحيط مردم ترکمن محبوب شد.

ازاين رو پس ا‌زبا‌رها تهديد ودرخواست قطع فعا‌ليت اسقف اين تشکل، تابستان سال 2000 اين کليسا به سادگی تخريب شد. به همين دليل دربيست ودو دسامبرسال دوهزار درزمان عفو اعلام شده از سوی س.نيازوف از محکومين ترکمن بخاطروابستگی وتعلق به شاهدان يهوه، بابتيست ها وديگر فرقه های پروتستان، ، مصرا خواستند که به نمک وقرآن دروفاداری شخصی به رئيس جمهورسوگند ياد کنند، يعنی درواقع آنها را مجبور کردند که به آغوش اسلام برگردند. آن کسانی که از سوگند خوردن به قرآن امتناع کردند درزندان ماندند (24). خانواده های برخی از این زندانیان عقیدتی را ضمن مطالبه پذيرش اسلام ازسوی آنها، آسوده نگذاشتند.

همه اينها منجربه آن شد که درسال 1999 ترکمنستان ازسوی آژانس مبلغان دينی بنام « باز کردن درب » بطورمنظم درليست کشورهايی قراربگيرد که درآن مسيحيان مورد اذيت وآزارقرار می گيرند. از بيست دولت برشماری شده، ترکمنستان رتبه هجدهم را اشغال می کرد (25).

15 ما‌رس سال 2001 پارلمان اروپا قطعنامه ای در محکوميت « تبعيض وپيگرد های مکرر» جوامع غيرمسلمان وغيرارتد‌وکس ترکمنستان، تصويب کرد. درسالهای پايانی دهه نود اين ا‌ديان که درترکمنستان به سايه خزيده بودند، به کنا‌رگذاشته شده بوند وبايد اشاره کرد که رهبری ترکمن به نوبه خود نسبت به برخی نمايندگان روحانيت اصلی – اسلام نيز آشکارا ابراز نارضايتی کرده بود.

برای مثال سه مارس سال 2000، س.نيازوف برای نخستين بارازفعاليت مفتی تشکيلات متمرکزروحانيت مسلمان (کازييت سابق ) انتقاد کرد ودرباره برکناری امام اصلی ولايت ماری ( مرو ) که به ارتکاب جرايم اقتصادی متهم شده بود، گزارش داد. رئيس جمهورضمن سخنرانی خود درپنج آوريل سال 2000 درروستای" قيپچاق" به « افزايش شمارموارد تخلف بين رهبران مذهبی» اشاره کرد.

بطورغيررسمی فعاليت روحانيتِ دهها مسجدِ فاقد ثبت نام ادامه دارد ومعلوم نيست همه اينها بکجا ختم ميشود: اقدامات انجام شده توسط حکومت می تواند بسيارشديد باشد، هما‌نطورکه اين مسئله با مترجم قرآن خوجه احمد آخون اتفاق افتاد. او بارها دربرابرآنچه رئیس جمهور به نام پیامبردر رسانه ها بيان کرده بود مخالفت کرد، چون اين امر با آيين اسلام ناسازگاروعليه تصميم او و رياست جمهوری ما‌دام العمراو بود.

اين آخوند سرشناس به انواع گناهان متهم شد وسه مارس سال گذشته او را به همراه خانواده اش ازپايتخت به منطقه تجن تبعيد کردند.درهمان روز شب هنگام خانه او درحومه عشق آباد ويک مسجد کوچک ساخته شده توسط او را با بولدوزر تخريب کردند.

بنابراين درسالهای نود ميلادی فرايند های مذهبی دردولت ترکمنستان مستقل قانونمندی خود را داشت.درمرحله نخست که با رضايت سياسی، اقتصادی وايدئولوژيکی مشخص ميشد، فعاليت بعضی اديان که خود را درسالهای پروسترويکا اعلام کرده بود، بسرعت گسترش يافت. اين امر دررشد پويای شماری ازعبا‌‌دتگاه های رسمی وغيررسمی، روحانيت رسمی وغيررسمی ودرافزايش بی سابقه علاقه مردم به مذاهب وانواع گوناگون اعتقادات وخرافات بازتاب يافت.

مرحله دوم ، گرايش سيستماتيک حاکميت برای تابع کردن پروسه های مذهبی به خط مشی رسمی خود، برای رسيدن به تضمين حمايت بی قيد وشرط روحانيت ومؤمنان ازگام های برداشته شده توسط حاکميت است. درمرحله سوم، درسه، چهارساله اخيردرمناسبات حاکميت با شماری ازاديان عنصرفشار وتشنج فزاينده، پديد آمد. اينکه فرآيند های مذهبی درترکمنستان دردهه آغاز شده چگونه سپری خواهد شد را زمان نشان خواهد داد.

++++++++

* فرآیندهای مذهبی در ترکمنستانِ پس از فروپاشی شوروی. مجله آسيای مرکزی وقفقاز. شماره 4 .سال 2001.

* بابتيست ها- جنبشی از مسيحيت پروتستان، طرفدارغسل تعميد درسن پاسخگويی ازطريق غوطه ورشدن درآب است.مترجم

* آدونتيست ها - روز هقتمی ها، شاخه ای جدا شده از پروتستانها درقرن نوزدهم و معتقد به آمدن دوم عيسی مسيح است.مترجم

* قيپچاق - اين روستا درجنوب ترکمنستان درمنطقه آخال درپانزده کيلومتری عشق آباد واقع است وبعنوان روستای اجدادی رئيس جمهور نيازوف شناخته شده است. ويکيپديا. مترجم

منابع:

1- نگاه " مذهب وکليسا ". چاپ 1977.صفحات 67، 72، 72-77، 79-81. اوراز قليچف. روستای ترکمن، تجربه تاريخی ومسائل.عشق آباد نشر علم.1994 .ص.132.

2- مصوبات شورای وزيران ترکمنستان شوروی سوسيايستی بيست ودو ماه مه 1998.شماره ثبت شده 212. ( نگاه. قانون کيش های مذهبی. ادبيات حقوق.1972.ص 161.

3- نگاه. فرهنگ دينی: ماهيت ومسائل.عشق آباد.انتشارات علم.1993.ص 210 – 209

4- نگاه. سلوشنيک والياسف. شورا درمانيش – ايسکرای ترکمن. 29 اوت 1990

5- نگاه.مسجد نو درعشق آباد 0 ايسکرای ترکمن.هفده نوامبر 1990

6- جالب توجه است يادآوری اين مسئله که درترکمنستان پيش از انقلاب اکتبر در سال 1911 ، 444 مسجد ( 27 کليسای جامع و417 کشيش محله ) وجود داشت. با اين حال اين مسئله بدون درنظر گرفتن ايالات پر جمعيت داشاوز وچارحو است که درآن زمان در ترکيب خانات خيوه وامير های بخارا بودند ( نگاه. ايلوشکين.پ. مساجد، کليساها درترکمنستان پيش از انقلاب – شنبه ( عشق آباد ) 1994.شماره 16

7- درارتباط با اين حادثه ی غم انگيز اين مسجد ازسوی مردم مسجد خونين ( غانلی متجيت ) نام گرفت.

8- تورک لر متجيت قوريار – ترکمنستان 15 ژوئن 1994

9- نگاه. دؤلت چوغان.تازه متجيت / وطن.23 نوامبر 1995

10- درباره اماکن مقدس در ترکمنستان. نگاه . ازجمله دميدوف س.م. افسانه ها وحقيقت درباره اماکن مقدس.عشق آباد.نشر علم.ص 62 - 108

11- سویونووا. آ. تولد وتربيت درشهروندان ترکمن.

12- نگاه. کوکسووا.و. دردل هرآرامش ومهربانی جا گرفتن.( گفتگو با پدر آندره يف). هم صحبت سياسی.1994.شماره سه

13- نگاه. نوويکوا.و. بازسازی تاريخ / ترکمنستان بی طرف. بيست ژانويه 1997

14 –نگاه. پاپيلوا.ل. عالم حقيقت ( نو درزندگی جوامع مذهبی) / ايسکرای ترکمنی

15- عشق آباد درمغازه کتابهای ايرانی قرآن به زبان عربی درماه مه سال 1994. بها هشتاد منات.برای مقاةسه حقوق ماهانه دريافتی همکاران ارشد علمی درآن زمان 300 منات بود.

16- نگاه .آمانف .ای. انجيل حکمت نسل است/ عشق آباد نوزده آوريل 1997.انجيل / کتاب مقدس

17- نگاه .حالمراد آغابردی اوغلی.به چه کسی بايد باور کرد؟ / وطن.279 ژانويه 1994

18- دزرژينتس.دو ژانويه 1992

19- اجووا .آ. بازسازی/ شب های عشق آباد.ماه مه 1996

20- نگاه.ايسکرای ترکمنی.21 آوريل 1994

21- ايسکرای ترکمنی.9 ژانويه 1995

22- ايسکزای ترکمنی.9 ژانويه 1995

23- نگاه .اقداماتی عليه مسيحيان در ترکمنستان.ان .گ. مذهب 1996.شماره های 11 و12

24- نگاه .کُرلی فليکس/عفو ترکمنی ( برای آزاد شدن از زندان سوگند به قرآن را بايد پذيرفت ).

25- نگاه.ن.گ. 1999.شماره 17

Go Back

Comment