تاریخچه هنر کاریکاتور- تاریخچه کاریکاتور در ایران و روزنامه آذربایجان

یاشار ناهیدی آذر

گفته شده هنر کاریکاتور خیلی پیش از پیدایش روزنامه نگاری و حتی اختراع ِ صنعت چاپ در دنیا رواج داشته و در واقع عمری به درازای تاریخ مکتوب انسان دارد. قرنها پیش از این که اصطلاحات کاریکاتور ، کارتون ( یا هر عنوانی که در زبانهای مختلف به آن داده شده ) ابداع گردد، این هنر در عصر باستان شناخته شده و رواج داشته است.

اولین کاریکاتورهایی که در آنها مسائل سیاسی و اجتماعی مطرح شد ، در حفاریهای شهر پمپی به دست آمده که تقریبا 1900 سال پیش در زیر گدازه های آتشفشانی پنهان بود.این کاریکاتورها بر روی ستونهای سنگی کنده شده بود و در معرض دید همگان قرار داده می شد.

در قرن اخیرگرچه در نقاشیهای نقاشان بزرگ قرن 16 میلادی ، از قبیل «هولباین» و «بروگل » نقشهای کاریکاتور فراوان به چشم می خورد، اما سُنت کاریکاتور سازی که اساس آن تاکید بر جنبه های خنده آور اشخاص، موضوع کاریکاتور است ، در قرن 17 میلادی به دست "کاراچی" در ایتالیا پایه گذاری شد.

"آگوستینو کاراچی" نقاش ایتالیایی اولین هنرمندی بود که برای سرگرمی خود و دوستانش از چهره ی انسانهای واقعی ، تصاویر کمیک می کشید. کسانی که از کارگاه او دیدن می کردند ، سوژه های تصاویر وی می شدند. این بازدید کنندگان چهره ی خود را به صورت سگ ، خوک ، قاطر و یا حتی پارچ آب و قرص نان می دیدند .واژه کاریکاتور برگرفته از نام "کاراچی " نقاش نیست و از کلمه ایتالیایی "کاریکار" به معنی "انباشتن" (اغراق در جزئیات ) ساخت شده است . پس از "کاراچی" ، نقاشان ایتالیایی متعددی این شیوه – کاریکاتور – را برگزیدند. یکی از آنان «پی یرگتسی» (1674-1755) بود . تصاویر وی ملایم ، جالب و هوشمندانه بود.

پس از آن ، هنرمندان دیگری نیز به کاریکاتور روی آوردند. معروفترین اینان در قرن 18 نقاش انگلیسی "ویلیام هوگراث " بود (1764-1697) هوگراث نمی خواست به عنوان یک کاریکاتوریست شناخته شود. در حقیقت کارهای وی بسیار جدی تر از کاریکاتورهایی بود که پیش از آن کشیده شده بود . در طرح ها و نقاشی ها وی تمام چیزهای شیطانی و احمقانه در انگلستان آن زمان نشان داده شده است . او به ندرت چهره ی واقعی مردم را می کشید ، اما شخصیتها در تصاویر وی شامل آدمهای خوب و بد ، مستها ، مردان و زنان مد پرست هستند.

"هوگراث" هنرمندی بزرگ بود و نشان داد که یک کاریکاتور تا چه اندازه می تواند پرمعنا باشد . دیگر هنرمندان انگلیسی برای نمایش زشتی و حماقت بویژه در سیاست از شیوه ی "هوگراث " پیروی کردند.

نامدار ترین این هنرمندان توماس رولندسون (1827-1756) جیمز گیلری (1815-1757) و جرج کرویک شانک (1878-1792) بودند. آنها همه چیز را ، از مدلهای مختلف کلاه گرفته تا سیاستمداران مشهور ، به مسخره می گرفتند و مورد حملات شدید خود قرار می دادند. این تصاویر با شیوه ی خشونت آمیز و زننده ی خود ، همان اثری را داشتند که امروز کاریکاتورها در روزنامه ها دارند و حاکی از نگرش این هنرمندان در طول چهل سال (1780 تا 1820 ) به اتفاقات آن روزگارند.

در سال 1830 هنرمند و ناشر فرانسوی «شارل فیلیپون» (62-1802) روزنامه ای ارزان قیمت و مصور منتشر کرد که به کاریکاتور اختصاص داشت. این نشریه که «لاکاریکاتور» نامیده می شد چنان با استقبال روبرو شد که دو سال بعد فیلیپون را مصمم به انتشار روزنامه ای دیگر به نام «لاشاریواری » نمود.هر دو روزنامه در مبارزه شدید با دولت وقت ، چنان سر و صدایی ایجاد کردند که چندین بار از ارائه کار بازداشته شدند. یکی از نقاشان برجسته ای که در این روزنامه مشغول به کار بود یعنی «انوره دومیه» (79 – 1808) به خاطر تصویری که از پادشاه لویی فیلیپ کشیده بود و او را در حال بلعیدن کیسه های پول نشان می داد به شش ماه حبس محکوم شد.

در انگلستان نیز مجله ای با نام «مشت» در سال 1841 تاسیس شد . تصاویر این نشریه جدیت کمتری داشتند و بر خلاف همتای فرانسوی خود ، بیشتر بر طنزی لطیف و ملایم تکیه داشت.

تاریخچه هنر کاریکاتور در ایران و روزنامه آذربایجان

«پیشینه ورود كاریكاتور رسمی مطبوعاتی به ایران، با هفته‌نامه ملانصرالدین كه در آستانه انقلاب مشروطه در قفقاز چاپ می‌شد، پیوندی عمیق دارد. چرا كه برای نخستین بار، كاریكاتور مطبوعاتی به مفهوم نقد طنزآمیز مناسبات سیاسی و اجتماعی، توسط كاریكاتوریست‌های ماهر و هنرمند این مجله به ایران راه یافت و یكی از زمینه‌های مۆثر پیدایش و رشد كاریكاتورهای مطبوعاتی در ایران شد...

كاریكاتورهای مطبوعاتی كه از هفته‌نامه ملانصرالدین الهام گفته بودند و بعدها توسط نخستین نشریات و روزنامه‌های طنز ایران بخصوص روزنامه آذربایجان چاپ تبریز، گسترش یافتند، به سرعت طنز عامیانه و انتقادی مردم را در قالب طرح‌های هجایی و فرهنگ مكتوب، گسترش دادند... عظیم‌زاده، نقاش اهل تبریز و از بنیانگذاران هنر كاریكاتور در ایران ـ كه خود از شاگردان روتر و شیلینگ [كاریكاتوریست‌های هفته‌نامه ملانصرالدین] بود ـ توانست با بهره‌گیری از شیوه طراحی روتر، اما با خط و تركیب‌بندهای ساده‌تر، نخستین كاریكاتورهای بومی ایران را پایه‌گذاری كند... عظیم‌زاده توانست بعد از تعطیلی ملانصرالدین، نشریه فكاهی ـ سیاسی آذربایجان را كه در زمان انقلاب مشروطه به ارگان سردار ملی ستارخان، شهرت یافته بود، با كاریكاتورهایش رونق بخشد.»

آذربایجان نخستین روزنامه فکاهی وطنز تصویری در ایران

بی گمان نباید تاثیر روزنامه ملانصرالدین را در پیدایش روزنامه آذربایجان نادیده گرفت.چون شیوه نگارش وپردازش به موضوعات سیاسی واجتماعی در آن زمان مشابهت زیادی با این روزنامه وزین داشت ولی نثر ساده وروان وعوام فهم آن وهمچنین نگارش به دوزبان فارسی وترکی بر تاثیرگذاری آن بیش از پیش می افزود.هم خوانندگان پایتخت نشین وفارسی زبان وهم ترک زبانانی که اغلب توانایی خواندن روزنامه را نداشتند ودراجتماعات خود از زبان باسوادان مطالب را می شنیدند و مستقیما" وبدون نیاز به ترجمه مشکلات زمان خود را با زبان طنز دریافت می نمودند ،برمحبوبیت این روزنامه طنز می افزود.تجربه خواندن روزنامه ملانصرالدین در سنگر مجاهدین مشروطه طلب نیز بر توجه واهمیت این موضوع افزوده بود. حاجی میرزا آقا تبریزی معروف به میرزا آقا بلوری مدیر و صاحب امتیاز این روزنامه وحاج قلی صفروف سردبیر بدلیل مطالعات فراوان وهمچنین شرکت در سنگرهای آزادیخواهانه وتوجه به پیام رسانی آزادیخواهی به دیگر گویش های ایرانی طراح اصلی دوزبانه بودن متون این روزنامه وزین بودند.

نوع پردازش به موضوعات روز سیاسی وانتقال مفاهیم از طریق تصاویر ادوارد براون را بر آن داشت تااین روزنامه را نفیس ترین روزنامه مصور ایران از نقطه نظر تصویر ونقاشی بنامدو اظهار نظروانتقادهای تندو عریان وبدون سانسور درخصوص استبداد و مشروطه در این روزنامه،باعث گردید تا این تاریخ نویس شهیر خط مشی آن را مشروطه طلبی کامل معرفی نماید.بدون تردیداین تعریف مدیون کاریکاتورهای بسیار زیبای حسین طاهر زاده بهزاد برادر مهندس کریم طاهرزاده بهزاد بود که با روزنامه حشرات الارض نیز همکاری داشت و این روزنامه نیز بخشی از اعتبار خود را از این نقاش چیره دست یافته بود.

نفوذ این روزنامه در لایه های اجتماعی آن زمان تا آنجا پیش میرود که کسروی می گوید:حتی کودکان نیز اشعار ترکی آذربایجان را در کوچه و بازار از حفظ می خواندند.با این اوصاف وتاثیر بسیار شگرف مطالب این روزنامه، قرارگرفتن نام میرزا آقا بلوری در زمره لیست سیاه رحیم خان چلبیانلو برای دستگیری آزادیخواهان پس از ورود به تبریز و استقرار در باغشمال خالی از معنی نیست.

باینکه اغلب محققان معتقدند که این روزنامه در بیست شماره انتشار یافته،ادواردبراون نیز تعداد نسخ آن را 22 نوشته است ولی مرحوم عبدالحسین ناهیدی آذر با تلاش و کوشش فراوان موفق به یافتن بیست وسه نسخه این روزنامه گردیده لکن دونسخه آخر آن یعنی شماره های 22 و23 بدون نوشته بوده وتنها با چند کاریکاتور در4صفحه انتشار یافته است.

گردآوری ونگارش: یاشار ناهیدی آذر