پدیده هاله حرارتی در ادبیات اقلیم شناسی ساختگی است.

دکترعلی‌محمدخورشیددوست استاد علوم محیطی دانشگاه تبریز به بررسی پدیده وجود هاله حرارتی در اطراف دریاچه اورمیه پرداخت.

 وی می گوید: در ادبیات اقلیم شناسی پدیده ای تحت عنوان هاله حرارتی وجود ندارد. در این ارتباط نتیجه رایزنی با برخی از اساتید برجسته اقلیم شناسی جهان نیز که در زمینه فیزیک جو و هوا و اقلیم تبحر دارند، مانند موری سالبی (پروفسور در اقلیم شناسی فیزیکی و نویسنده کتاب دانشگاهی معروفPhysics of the Atmosphere and Climate) این بود که آنان نیز چنین پدیده‌ای را رد می کنند. مشاهده صِرف تصاویر ماهواره ای و ندیدن پوشش ابر در تصاویر منطقه ای نمی تواند مستندات علمی کافی برای چنین نتیجه گیری هایی در بر داشته باشد. ابرها انواع متفاوتی دارند و گاه ترکیبی از چند ابر می تواند ایجاد گردد و در نتیجه شکل پیچیده ای به آن بدهد. اغلب توده های هوای ورودی به مناطق مختلف نیز دارای پوشش ابر می باشند و بنابراین اشکال گوناگونی روی تصاویر ماهواره ای به خود می گیرند، اما مشاهده همین ابرها در نقاط و مکان های مختلف آرایش متفاوتی به آن ها می دهد.

استدلال این استاد دانشگاه در مقابل سئوالات خبرنگار روزنامه نصر:

می شود بیشتر در این مورد توضیح دهید؟

ببینید ابر کومولوس بیشتر روی شنزارها، مزارع خشک و شهرها تشکیل می شود، در حالی که روی جنگل ها و دریاها به دلیل سردی نسبی سطح این نواحی، پدید آمدن آنها ضعیف تر است. در تصویر ماهواره ای مرئی، ابرهای استراتوس به صورت ابرهای پهن وسیع با بافت بسیار نرم ظاهر می شوند. در این تصاویر، استراتوس های سطوح فوقانی جو به دلیل اینکه از استراتوس های پایین تر نازک ترند، به صورت تیره تر ظاهر می شوند. اغلب ابرهای استراتیفورم بسیار نازک بوده و در تصاویر ماهواره ای به صورت شفاف مشاهده می شوند، و این ابرها نیز بر فراز پوشش های آبی پراکنده دیده می شوند. انواع مختلف ابرهای استراتیفورم را با توجه به سطح تحتانی، میانی و فوقانی و به علت دماهای مختلفی که دارند، می توان در تصاویر ماهواره ای مرئی تشخیص داد.

توده های هوایی در این رابطه چه نقشی ایفا می کنند؟

بحث توده ها و سامانه های هوایی ورودی بحث ساده ای نیست و ورود و جریان آن ها می تواند با تراکم پوشش ابری در مناطق توام باشد، اما این که توده های هوایی ورودی در دام آنچه که هاله حرارتی نامیده اند، گرفتار شوند، مطلب درستی نیست. وسعت توده های هوایی ورودی از غرب و شمال غرب معمولا آنقدر زیاد است که تا ۳۰۰۰ کیلومتر هم می رسد و در نتیجه آن ها اسیر نوسانات محلی نمی شوند. ضمن این که در ارتفاعات که توده هوا یا توده های ابر وجود دارند، نه تنها حرارتی در کار نیست، بلکه دمای هوا به نسبت ارتفاع چندین درجه زیر صفر است.

در تصاویر ماهواره ای که ارائه شده، مشخص است که اطراف دریاچه اورمیه خالی از ابر است. در این زمینه نظرتان چیست؟

اتفاقا تصاویر ماهواره ای از ناسا وجود دارند که وضعیت همین توده های هوایی و ابرهای ورودی را برای سال های پرآبی نیز نشان می دهند، به عنوان مثال، یکی از پرآب ترین سال های دریاچه اورمیه ۱۳۷۵ بود که در این سال حجم دریاچه اورمیه یک رکورد بوده و به بیش از ۳۷ میلیارد متر مکعب رسیده است (شکل ۱).

به همان دلیل فیزیکی که در باره ابرها عرض کردم، در این شکل کاملا مشخص

است که ابرها در اطراف دریاچه و خود دریاچه شکل نیافته اند، در صورتی که در آن تاریخ نه خبری از خشکی دریاچه اورمیه بود و نه تبخیر فراوان. در تصویر شماره ۲ نیز که مربوط به سال ۱۹۹۶ است، این موضوع به وضوح مشاهده می شود، یعنی در همان سال هایی که خبری از “هاله” نبود، اما دریاچه پر از آب بود.

ضمنا باید اضافه کنم که تصاویر ماهواره ای مورد استناد جهت اثبات آنچه که هاله حرارتی نامیده اند نیز به دقت مورد بررسی قرار نگرفته اند. به عنوان مثال در تصویر زیر ملاحظه می شود که حوضه های دریاچه ای وان و سوان (در ترکیه و ارمنستان) نیز خالی از ابر می باشند. با این استدلال آیا آن ها هم دچار مشکل “هاله حرارتی” هستند که ابرها آن ها را دور می زنند؟ این در حالی است که میانگین عمق دریاچه وان ۱۷۰ متر و دریاچه سوان ۷۹ متر است و تقریبا هیچگاه دستخوش خشکسالی نشده اند:

نکته قابل ذکر دیگر این است که عوامل توپوگرافیک و ارتفاعات مرزی به همراه عمق نفوذ توده های هوا و ابرها نیز در چنین آرایشی تاثیرگذار هستند. کوهستان های غرب و شمال غرب کشور اغلب همانند دیواره یا سدی مقابل نفوذ زبانه های کانون های کم فشار ورودی را می گیرند و می توانند حداقل در مقیاس محلی و منطقه ای نوساناتی را در ابرآلودگی و بارش به وجود بیاورند.

در باره استدلال های ارائه شده نیز نظری دارید؟

بله. این نظر همکار محترم که بازتابش انرژی در طول موج مرئی و برگشت انرژی شبانه در طول موج بلند باعث حرارت زیاد اتمسفر منطقه شده نیز جای بحث دارد. اختلاف دمای سطح زمین و اتمسفر بسیار زیاد است. در لایه تروپوسفر که پایین ترین لایه جو است دما تا ۵۰ درجه زیر صفر هم می رسد؛ چگونه اتمسفر می تواند حرارت زیاد داشته باشد؟ غیر از استراتوسفر که به دلایل طبیعی دارای وارونگی دمایی است و ارتباطی با وارونگی سطوح پایین ندارد، دمای تروپوسفر فقط در شرایط آلودگی و وقوع پدیده وارونگی می تواند تا حدی افزایش یابد که در حوضه دریاچه اورمیه چنین چیزی اصلا وجود ندارد، یعنی همین نظر “حرارت زیاد اتمسفر منطقه” نیز صحیح نمی باشد. البته در تاریخ های تصاویر استنادی ایشان نیز دمای عمومی منطقه در سطح زمین بین ۱- تا ۳- درجه بوده و در چنین شرایطی دمای اتمسفر آن ها نیز بین ۲۵- تا ۳۰- درجه بوده است. حال مشخص نیست این استدلال بر چه اساسی صورت گرفته است. فقط اندازه گیری های دقیق با بالن های هواشناسی یا سیستم های ماهواره ای می تواند مقدار دما در این سطوح را نشان دهد که صد البته تردیدی نیست دما در این سطح همواره چندین درجه زیر صفر است نه بالای صفر. باید به این نکته نیز توجه کرد که با توجه به خشک شدن بخش مهمی از دریاچه اورمیه، دیگر آبی برای تبخیر نمانده که بتواند صورت گیرد و تبخیر مشخصا از سطوح آبدار انجام می گیرد.

به نظر شما کدامیک از نظرات اساتید محترم در این زمینه علمی تر است؟

نظرات همه همکاران مورد احترام است. اما به طور اخص از نظر من، نظر آقای دکتر صراف در باره نقش انکارناپذیر بارش های اخیر در بالا آمدن نسبی سطح آب دریاچه اورمیه و نیز ریسک بالای خشکی دریاچه در آینده صحیح است و مطرح کردن تاثیر رهاسازی آب سدها و اقدامات ستاد احیا در این زمینه را نمی توانم تایید کنم. ضمن این که نظر آقای دکتر تجریشی در باره عدم وجود پدیده ای به نام “هاله حرارتی” با توجه به موارد مختصری که ذکر کردم، مورد تایید بنده نیز می باشد.