پیرامون معضل فرسایش خاک و مشکلات لاینحل کشاورزی
خاک در هر کشوری بخشی از میراث و ثروت آن کشور، منبع حیات، بستر تولید محصولات کشاورزی و مواد غذایی، زیستگاه گیاهان و جانوران، پالاینده آلودگی‌های محیطی ونیز منبع نگهداری آب است.
کل زندگی بشر به خاک گره خورده است. خاک از زمانی که زندگی بر روی کره زمین شروع شده به طرزی سخاوتمندانه‌ای از گیاهان و حیوانات حمایت کرده است و از مواد اصلی رشد و بالندگی آن‌ها بوده است. ضرورت مراقبت ازخاک به اندازه هوا و آب برای انسان اساسی بوده و زندگی بشر به سلامت خاک گره خورده است.
خاک از سه حالت فیزیکی ماده یعنی جامد، مایع و گاز تشکیل شده است. تقریباً نصف حجم خاک بخش جامد و نیم دیگر از آب و هوا تشکیل یافته است. مقدار هوای خاک به مقدار آب بستگی دارد و کیفیت خاک به آب و مواد آلی (بقایای گیاهی و جانوری) ارتباطی لاینفک دارد. گیاهان، خاک را در مقابل فرسایش ناشی از تاثیرات باد، باران و تابش شدید خورشید محافظت می‌کنند. تشعشع خورشید پرتوان‌ترین و فرسایش ناپذیرترین منبع انرژی سطح زمین است. وجود گیاهان هم در تشکیل خاک و نوع آن مؤثر است و نیز به حفظ حاصلخیزی آن وهمچنین به تنظیم اثر گذاری انرژی نور خورشیدی به مقدار لازم برای آن کمک شایانی می‌کند که نتیجه‌اش افزایش محصول در هنگام کشت و برداشت است. نقش انسان در تغییرات خاک چه در بعد منفی، چه در بعد مثبت نقشی بسیار مهم و تأثیر گذار است. از جمله اینکه انسان با تبدیل و تغییر کاربری‌های اراضی، کشت و کار غیر اصولی، آبیاری بی رویه و نادرست سبب تغییراتی منفی را در خاک سبب می‌شود. فرسایش فرایند تدریجی رویه‌ی یک ماده است. فرسایش عبارت است از فرسودگی و از بین رفتن مداوم خاک سطح زمین (انتقال یا حرکت آن از نقطه‌ای به نقطه‌ی دیگر) که توسط آب یا باد و در مواردی دخالت انسان صورت می‌گیرد. فرسایش فرایندی است که طی آن ذرات خاک از بستر خود جدا شده و به کمک یک عامل انتقال دهنده به مکانی دیگر حمل می‌شود. وقتی از فرسایش صحبت می‌شود آثار و علائمی که مشخص کننده‌ی نوع فرسایش است در نظر مجسم می‌گردد که با تخریب، برداشت، حمل مواد و رسوب یا تجمع مواد همراه می‌باشد. فرسایش خاک یک پروسه منفی طبیعی و غیر طبیعی است که در مناطق خشک و نیمه خشک و مناطق سیلاب زده رخ می‌دهد. علت بیابان زایی کمبود آب، استفاده افراطی و چرای بی رویه در چراگاه‌ها، خشک سالی پی در پی، بالا رفتن سطح نمک‌ها، فقر، توسعه‌ی شهرها، سیلاب‌ها، از بین رفتن فرش سبز و درختان، نبود برنامه ریزی علمی و مدیریت اصولی و پایداردر جهت جلوگیری از فرسایش خاک از طرف مسئولان دولتی است. " کاهش ۱۱ درصدی وسعت جنگل‌های ایران در طول ۴۰ سال، رسوب گذاری در حدود ۲۴۰ میلیون متر مکعب در حوزه سدهای کشور (معادل سالانه پنج سد با ذخیره ۵ میلیون متر مکعب) بیابان زایی در بیش از ۱۰۰ میلیون هکتار از اراضی کشور، کاهش قابلیت تولید محصول و افزایش غلظت گازهای گلخانه‌ای در اتمسفر و گرم شدن جهانی هوا از مهم‌ترین پیامدهای فرسایش خاک در ایران است. " [خبرگزای ایرنا، ۴ آذر ماه ۱۳۹۶ به نقل از پایگاه اطلاع رسانی سازمان حفظ محیط زیست].
فرسایش خاک در ایران تحت تأثیرعامل های متعدد طبیعی و انسانی صورت می‌گیرد. بارندگی شدید، وجود شیب تند در نواحی کوهستانی، فقر پوشش گیاهی و خشک بودن خاک از جمله عوامل فرسایش در مناطق کوهستانی و دشت‌ها هستند. از طرفی، تغییر اقلیم، بهره برداری‌های بی رویه انسان از طبیعت، تخریب پوشش گیاهی در اثر چرای خارج از ظرفیت دام، کشاورزی سنتی و غیراصولی، جنگل زدایی، کم آبی و قرار گرفتن ایران روی کمربند فرسایشی جهان از دیگر عامل‌های تشدید کننده فرسایش خاک در کشور به شمار می‌روند. سودای قطع درختان و تجارت پرسود چوب بخش عظیمی از جنگل‌های ایران را از بین برده است.
کشاورزی مبتنی بر اصول سنتی در ایران ازعامل های فرسایش خاک در کشور است. باقی ماندن آب روی زمین به مدت طولانی، آبیاری زمین‌های شیب دار در مناطق کوهستانی و شسته شدن خاک، نبود تناسب میان کشت دیم و شرایط بارندگی و شخم نامناسب در زمین‌های شیب دار، فرسایش خاک در مناطق کشاورزی را افزایش داده است.
با فرسایش خاک آب‌ها گل آلود می‌شوند، عمر سدها و مخازن کم شده و حجم سدها به دلیل رسوبات فراوان کاهش می‌یابد، خاک حاصلخیز اسیر دست باد می‌شود و زمین‌های کشاورزی قابلیت کشت را بتدریج از دست می‌دهند. همچنین، این بحران تقریباً تازه به شکل‌های دیگر شکاف یا فروچاله نیز بروز یافته است. بسیاری از دشت‌های اطراف تهران و استان‌های مرکزی کشور اسیر پدیده خطرناک فروچاله شده‌اند.
فرسایش بالای خاک در کشور باعث شده تا بسیاری از عرصه‌های خاکی ایران ظرفیت‌های بیولوژیکی و قابلیت کاشت حتی یک درخت را از دست بدهند. همچنین، خاک بسیاری از مناطق ایران در معرض شدید فرسایش بادی قرار دارد. تشدید خشکسالی و کم آبی به ویژه در مناطق مرکزی ایران به همراه وزش بادهای شدید در این مناطق، گرد وغبار و طوفان‌های شن را به همراه داشته است. این معضل زندگی عادی مردم برخی نواحی را مختل ساخته است تا جایی که عده‌ای مجبور به ترک محل سکونت خود شده‌اند. این در حالی است که وجود پوشش گیاهی مناسب در این مناطق مانع بادبردگی ذرات و فرسایش خاک خواهد شد.
میهن ما از معدود کشورهای منطقه است که از حیث منابع خاکی غنی است. همین مساله باعث شده تا خاک حاصلخیز ایران در توبره قاچاقچیان به یغما برده شود. " معصومه ابتکار" رییس قبلی سازمان حفاظت محیط زیست، برای نخستین بار به طور رسمی از قاچاق خاک ایران به کشورهای همسایه پرده برداشت. از سوی دیگر، برآوردها از نابودی هکتارها اراضی کشاورزی ایران حکایت دارند. در سال‌های گذشته بسیاری از این اراضی در اثر فرسایش خاک و خشکسالی از بین رفته و ظرفیت‌های کشت را از دست داده‌اند. در میهنمان ایران، در کنار زمان مورد نیاز برای تشکیل یک سانت از خاک، بر ضرورت مقابله با این چالش مهم زیست محیطی فرسایش خاک نیز افزایش می‌یابد.
بخش بزرگی از فرسایش خاک در میهن ما به سیاست‌ها و عمکرد رژیم ولایت فقیه ارتباط مستقیم دارد. عیسی کلانتری، رئیس سازمان محیط زیست، در گفت‌وگو با خبر گزاری مهر، ۲۵ مهر ماه ۱۳۹۶، در همایش بررسی ساختار تشکیلاتی مدیریت منابع طبیعی و محیط زیست، به صراحت اعلام کرد: "سیاست و عملکرد حکومت اسلامی ایران در قبال منابع آبی و محیط زیست بارها بدتر از اعمال اشغال گران و دشمنان یک ملت است. " او افزود: "طی این سال‌ها اگر هر دشمنی در این سرزمین حاکم می‌شد این رفتارها را با منابع طبیعی و محیط زیست انجام نمی‌داد .... ما جزو کشورهای اول جهان در زمینه فرسایش خاک، استحصال منابع آبی، گسترش بیابان و ... هستیم. "
در این ارتباط، کامبیز بازرگان، رئیس مؤسسه تحقیقات آب و خاک کشور، در گفت و گو با خبرنگارخبرگزاری مهر، ۱۷ اسفند ماه ۱۳۹، اظهار کرد: "در حال حاضر در شش کلان شهر هر ساعت یک هکتار از اراضی کشاورزی از بین می‌رود. " آقای بازرگان "تغییر کاربری اراضی مرغوب کشاورزی و فقر منابع آلی و شور شدن خاک را از دلایل فرسودگی خاک ذکر کرد. "در این راستا محمد درویش مدیرکل دفتر آموزش و مشارکت سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید: "نرخ فرسایش خاک ایران سه برابر متوسط آسیاست ... ایجاد هر سانتی متر مکعب خاک به طور متوسط ۸۰۰ سال زمان می‌برد. آب را می‌توان با تمهیداتی شیرین کرد، در صورتی که در خصوص خاک نمی‌توان کاری انجام داد. ... سالانه ۱۰۰ هزار هکتار از ارزشمندترین زمین‌های طبیعی به بهانه سد سازی و تولید موداد غذایی نابود می‌شود. " [خبرگزاری ایرنا، اول اردیبهشت ماه ۱۳۹۴.]
خانم راضیه حسین پور، کارشناس محیط زیست، طی گفت و گویی با ایسنا، ۳۰ شهریورماه ۱۳۹۷، از آسیب‌های مهم فرسایش خاک که منجر به خشک شدن تالاب‌ها می‌شود را چنین بیان می‌کند: "تشدید بیابان زایی در حوضه‌ی آبخیز مشرف به تالاب‌ها باعث آورده شدن رسوب زیاد حاصل فرسایش خاک به داخل آن‌ها (تالاب‌ها) می‌شود.... حفظ این اکوسیستم پیچیده‌ی اکولوژیک و سود جستن از منابع بی شمار اقتصادی، تفرجگاهی، ژنتیک آن تنها منوط به مطالعه و شناخت دقیق از هر تالاب است. " البته ایشان از مسئولیت، سیاست و عملکرد ضد مردمی و ننگین و هدفمند رژیم در این عرصه نیز سخنی نمی‌گوید.
عیسی کلانتری می‌گوید: "ما خودخواه‌ترین نسلی هستیم که در طول هفت هزار سال پیش در این سرزمین زیسته است. چون هر بلایی بر سر حوزه‌ی محیط زیست طی چهار دهه گذشته بوده است.“ به گفته او "انجمن‌های علمی از چند دهه قبل وضعیت امروز منابع طبیعی و محیط زیست کشور را پیش بینی می‌کردند. ولی سکوت کردند و امروز دچار مشکلات عدیده در این حوزه هستیم. " [عیسی کلانتری، سخنرانی در همایش بررسی ساختار تشکیلاتی منابع طبیعی و محیط زیست ایران، در دانشکده منابع طبیعی، ۲۳ مهر ماه ۱۳۹۶].
در کشور ما فرسایش خاک از طریق سه روش آبی، بادی و تسریعی، جریان دارد. از بین رفتن پوشش گیاهی و طبیعی خاک و همچنین کشت گیاهانی همچون ذرت و سیب زمینی که پوشش گیاهی کافی برای خاک را فراهم نکرده و قسمتی از خاک را برهنه می‌گذارند، فرسایش خاک را تسریع می‌کنند. فرسایش آبی با از میان رفتن پوشش‌های گیاهی مراتع و جنگل‌ها و جاری شدن آب و شتاب گرفتن آن روی سطح زمین به وجود می‌آید. ایجاد مزارع در مراتع و مناطق جنگلی برای بالا بردن میزان تولید کشاورزی، علت اصلی فرسایش آبی است. طبیعتاً برای جلوگیری از فرسایش آبی باید میزان تخریب مراتع و جنگل‌ها را کنترل کنیم. حفظ پوشش گیاهی هر منطقه به کاهش فرسایش خاک کمک شایانی می‌کند. برای جلو گیری از این روند باید کاشت درخت را به شیوه‌ی متراکم و با هدف افزایش پوشش گیاهی انجام داد. این شیوه کاشت درخت، باعث افزایش بارندگی و افزایش منابع آب زیر زمینی می‌شود. مدیریت جامع و همه جانبه حوزه‌های آبخیز کشور، بهره برداری درست براساس قابلیت این حوزه‌ها و الگوی آمایش سرزمینی از اصلی‌ترین رویکردها برای مقابله با پدیده فرسایش خاک است. واقعیت این است که در این دیار، کوه و دشت و صحرا از نابخردی و سودجویی خدمتگزاران رژیم ولایی در امان نیستند. دامنه‌ی لطمه و تخریب خاک میهنمان بسی فراتر و گسترده‌تر از فرسایش و حتی تاراج و قاچاق آن است. چراکه با این لطمه‌ها و تخریب‌ها در اثر اعمال تاریک اندیشان حاکم کل میهن به سرعت رو به ویرانی می‌رود. علی رضا تارمی نژاد استاد کشاورزی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان شرقی در دومین همایش ملی تنش شوری در گیاهان و راهکارهای توسعه کشاورزی در شرایط شور اظهار داشت: " ۵۰ در صد سطح زیر کشت محصولات در ایران با معضل شوری مواجه هستند. شوری زمین موجب کاهش حدود ۲۰ در صد عملکرد اراضی می‌شود. حدود ۳۴ میلیون هکتار و یا حدود ۲۰ در صد مساحت کشور متأثر از شوری است. " [ایسنا، ۱۵ شهریورماه ۱۳۹۷]
سوای فرسایش خاک، خشک سالی و بی آبی هردم افزون‌تر از قبل سرتاسر زمین میهن ما را در می‌نوردد و از همه بیشتر کشاورزان را به روز سیاه می نشاند. به گزارش خبرنگار ایلنا، طی روزهای اخیر، باغداران، چاه داران و کشاورزان شرق اصفهان در اعتراض به اجرایی نشدن وعده‌های مسئولان مبنی برجاری شدن آب رودخانه‌ی زاینده رود در فصل پاییز و حمایت نشدن مادی از آن‌ها، به تجمع و اعتراض دست زدند. در همین رابطه حسین علی مبینی نژاد، نماینده اصفهان در شورای عالی استان‌ها، به خبرگزاری ایلنا، ۵ مهرماه ۱۳۹۷، گفت: " کمبود آب برای کشاورزی موجب مشکلات بسیار زیادی برای کشاورزان شده است. کشاورزانی که تنها منبع در آمدشان کشاورزی است. "
تقریباً یک سوم زمین‌های ایران قابلیت کشاورزی را دارند. اما به دلیل خاک نامرغوب و نامناسب بودن توزیع آب در بیشتر نواحی، در اکثر زمین‌های قابل کشت در ایران کشت و زرعی انجام نمی‌شود. فقط ۱۲ در صد از وسعت ایران زیر عملیات کشاورزی‌اند. (باغات، تاکستان‌ها و زمین‌های قابل کشت کاری از آن جمله‌اند). زمین‌های زیر کشت نیز مصون از آسیب نیستند. به گزارش سایت زمانه، ۲۶ شهریورماه، ۱۳۹۷، عباس سعیدی، رئیس سازمان جهاد کشاورزی شمال استان کرمان، می‌گوید: "کشاورزان توان تأمین هزینه‌های روز مره زندگ خود را ندارند. "سعیدی در این گفت و گو اظهار کرد: "[کشاورزان] حدود ۱۰ هزار میلیارد تومان خسارت دیده‌اند. ۳۰ هزار تن خرما و ۱۸ هزار تن گردو هم به دلیل گرما از بین رفته است. "به گزارش ایرنا، ۱۰ شهریورماه ۱۳۹۷ احمد انارکی، نماینده رفسنجان در مجلس شورای اسلامی، خبر داد: "تسهیلات بانکی بلاعوض به پسته کاران پرداخت می‌شود. " پس از مخالفت دولت روحانی با پرداخت این تسهیلات بانکی، آقای انارکی سخنان خود را اینسان پس گرفت: "اعطای تسهیلات بلاعوض به پسته کاران صرفاً یک پیش نهاد بود که دولت آن را رد کرده است. "از اظهارات سراپا کذب و دروغ و وعده‌های پوچ و توخالی دولت می‌توان به گفته عباس کشاورز، معاون جهاد کشاورزی، استناد کرد. او در فروردین ماه ۱۳۹۷ گفته بود: "دولت نمی‌گذارد کشاورزان متضرر شوند. "ولی نهایتاً موقع عمل به وعده، با هزاران ترفند و حیلت، دولت هیچ مسئولیتی به گردن نمی‌گیرد.
حل معضل فرسایش خاک و مشکلات لاینحل کشاورزان نیازمند یک اراده ملی است. که تنها با تشکیل دولتی ملی و دموکراتیک و استفاده از افراد صاحب صلاحیت و با برنامه ریزی علمی و مردمی به سر انجام برسد.
به نقل از «نامۀ مردم»، شمارۀ ۱۰۶۴، دوشنبه ۲۱ آبان ماه ۱۳۹۷
