در پیمان آب و‌هوایی گلاسکو چه آمده است؟
و چه چیزهایی در آن نیست که باید باشد؟
مذاکرات آبوهوایی سازمان ملل متحد موسوم به کاپ۲۶ (COP26)، پس از دو هفته و با انتشار «پیمان آبوهوایی گلاسکو» در روز شنبه ۱۳ نوامبر [۲۲ آبان]، یک روز دیرتر از برنامهٔ تعیین‌شده، پایان یافت. این پیمان نکات منفی و مثبتی داشت، و توافق بر سر آن، از فراز و نشیب‌های زیادی گذشت. در اینجا مروری می‌کنیم بر خلاصه‌ای کوتاه از آنچه اتفاق افتاد.
از حذف تا کاهش
در هفتهٔ اول نشست سران در کاپ۲۶، توافق ۲۳ شرکت‌کننده در مذاکرات برای حذف کامل زغال‌سنگ اعلام شد. در پیش‌نویس متن «پیمان آبوهوایی» از کشورها خواسته شده بود که «حذف مرحله‌یی و کامل زغال‌سنگ و یارانه‌های سوخت‌های فسیلی را تسریع کنند.»
سپس، در روز شنبه ۱۳ نوامبر [۲۲ آبان]، در حالی که نمایندگان برای شرکت در آخرین جلسه می‌رفتند که قرار بود پیمان در آن تصویب شود، جنجال بالا گرفت. بیشتر سروصداها در وقت استراحت در میانهٔ گفت‌وگوها بلند شد. آلوک شارما، رئیس دوره‌یی کاپ۲۶، با عجله به سوی چند مذاکره‌کننده، به‌ویژه مذاکره‌کنندگانی که نمایندهٔ چین، اتحادیه اروپا، و آمریکا بودند، رفت. پس از اتمام وقت استراحت، وقتی که جلسه دوباره شروع شد، مذاکره‌کنندهٔ هندی خواستار تغییر عبارت «حذف مرحله‌یی و کامل» (زغال‌سنگ) در متن پیمان به «کاهش تدریجی» شد.
این تغییر کوچک در واژگان متن، پیامدهای بزرگی به همراه دارد. از آنجا که عبارت «کاهش» را چین در پیمان اخیرش با آمریکا استفاده کرده بود، این سوءظن پیش آمد که چین و شاید حتی آمریکا با آن تغییر در واژه‌ها همسو بوده‌اند و هند فقط سپر بلا بوده است. (چین، هند، آمریکا، استرالیا، و اندونزی پنج کشور بزرگ تولیدکنندهٔ زغال‌سنگ‌اند.)
مذاکره‌کنندگان کشورهای «جنوب جهان» در این میانه گیر کرده بودند. اگر آن پیشنهاد را رد می‌کردند، ممکن بود بودجه‌ای را که قبلاً برای سازگاری آنها با اوضاع و کاهش آلودگی تأیید شده بود، از دست بدهند. همان‌طور که تینا استج، فرستادهٔ جزایر مارشال، مطرح کرد: «این تعهد در مورد [حذف] زغال‌سنگ نقطهٔ روشنی بود… یکی از چیزهایی بود که امیدوار بودیم از اینجا با خودمان ببریم و با غرور به وطن بازگردیم. و حالا، دیدن اینکه آن نقطهٔ روشن کم‌رنگ می‌شود، بسیار دردناک است. ما این تغییر را با اکراه و بی‌میلی تمام می‌پذیریم. ما این تغییر را فقط- و من واقعاً می‌خواهم تأکید کنم، فقط– به این دلیل می‌پذیریم که مفاد مهم دیگری در این بسته وجود دارد که مردم کشور من به آنها، به مثابه رگ حیاتی آینده خود، نیاز دارند.»
متن پیمان تغییر کرد تا خواستار «کاهش تدریجی انرژی بی‌وقفهٔ زغال‌سنگ» (صفت «بی‌وقفه» اسم رمز است برای ادامهٔ مصرف زغال‌سنگ در صورت جذب و ذخیره‌سازی کربن) و «یارانه‌های ناکارآمد برای سوخت‌های فسیلی» شود.
در همین حال، کنشگران آبوهوایی خواستار تدوین و تصویب «پیمان منع گسترش سوخت‌های فسیلی» برای پایان دادن به استخراج منابع جدید زغال‌سنگ، گاز، و نفت و حذف مرحله‌یی تولیدهای موجود شدند.
بالاخره مختصر توجهی به سیاست‌های انرژی شد
کارایی یا بازدهی انرژی به این معنی است که انرژی کمتری برای انجام کاری استفاده شود (برای مثال، اجاق‌ها و یخچال‌ها انرژی کمتری مصرف کنند یا ساختمان‌ها عایق بهتری داشته باشند). با اعمال استانداردهای سخت‌گیرانه‌تر در مورد کارایی مصرف انرژی در صنایع گوناگون، یا از راه تدوین و اجرای سیاست‌های ملی و دولتی، می‌توان کمک زیادی به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌یی کرد. بنابراین، مطرح شدن این بحث هم نقطهٔ روشنی در گفت‌وگوها بود.
راستی‌یابی داده‌ها و اطلاعات، امری ضروری در مذاکرات
در اواخر پایان هفتهٔ اول کاپ۲۶، پس از بحث دربارهٔ حذف مرحله‌یی زغال‌سنگ و پس از اعلام تعهد آمریکا و اتحادیه اروپا در مورد محدود کردن میزان جهانی انتشار گاز متان، آژانس بین‌المللی انرژی اعلام کرد که مذاکرات در مسیری صورت می‌گیرد که می‌تواند امکان محدود کردن افزایش دمای زمین به ۱٫۸ درجه سانتی‌گراد را محقق کند.
اما در هفتهٔ دوم برگزاری این نشست آبوهوایی سازمان ملل متحد، دو گزارش پی‌درپی منتشر شد و آن خوش‌بینی را از بین برد. تحقیقی که روزنامه واشنگتن پست منتشر کرد، نشان داد که تعهدهایی که کشورها داده‌اند، بر پایهٔ داده‌های نادرست در اندازه‌گیری میزان کاهش انتشار گازهای گلخانه‌يی قرار دارد.
بعد از آن، گروه کلایمیت اکشن ترکر (Climate Action Tracker) که کارکرد و نتایج کاهش انتشار گازهای گلخانه‌یی را پایش می‌کند، گزارشی منتشر کرد که نشان می‌داد سیاست‌ها و اقدام‌های کنونی به افزایش دمای کرهٔ زمین به ۲٫۴ درجه سانتی‌گراد منجر خواهد شد.
کشورهای در حال توسعه پول بیشتری برای تطبیق با وضع موجود دریافت می‌کنند (اما مشخص نیست که چگونه این پول را خواهند گرفت)
کشورهای در حال توسعه برای دریافت ۱۰۰ میلیارد دلار سالانه‌ای که بیش از یک دهه پیش وعده داده شده بود و قرار بود بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۵ به آنها داده شود، در کشمکش با کشورهای توسعه‌یافته‌اند. از این پول هنوز خبری نیست، و با توجه به اینکه کشورهای در حال توسعه، مانند جزایر تقریباً همسطح با دریا و اقیانوس‌ها و کشورهای دچار خشک‌سالی، مدت‌هاست که از آب‌وهوای در حال تغییر کرهٔ زمین آسیب می‌بینند، الآن به این بودجه نیاز دارند. علاوه بر این، کشورهای در حال توسعه برای جبران «زیان و خسارت»هایی که تا کنون دیده‌اند نیاز به پول دارند: برای نمونه، موارد اضطراری آبوهوایی مانند توفند و افزایش سطح دریا که به‌قدری شدیدند که به‌سادگی و به‌سرعت نمی‌توان برای سازگاری یا مقابله با آنها آماده شد.
این واقعیت را که کشورهای در حال توسعه برای مقابله و سازگاری با پیامدهای تغییرهای آبوهوایی به بودجهٔ زیادی نیاز دارند باید هشداری برای کشورهای توسعه‌یافته باشد که خود در سال‌های اخیر این پیامدهای ناگوار- از جمله آتش‌سوزی جنگل‌ها، تندبادها، و سیل‌ها- را تجربه کرده‌اند. یکی از موفقیت‌های کاپ۲۶ این بود که در پیمان آبوهوایی گلاسکو در مورد خواست افزایش بودجهٔ کمک به کشورهای در حال توسعه- دو برابر کردن آن از سال ۲۰۲۵- توافق شده است.
با توجه به نشر عظیم گازهای گلخانه‌یی کشورهای «شمال» طی تاریخ، مذاکره‌کنندگان کشورهای «جنوب جهان» به مسئولیت تاریخی «شمال جهان» برای پرداخت هزینه «زیان و خسارت» ناشی از تغییرهای آبوهوایی به کشورهای آسیب‌دیده اشاره کردند. کشورهای «شمال جهان»، به‌ویژه آمریکا و اتحادیهٔ اروپا، از این بیم دارند که «زیان و خسارت» می‌تواند در را برای تأیید مسئولیت آنها در ایجاد وضع موجود باز کند و به همین خاطر به‌شدت با آن مخالف‌اند.
گرچه موضوع غرامت برای «زیان و خسارت» ناشی از تغییرهای آبوهوایی در پیش‌نویس نهایی پیمان آبوهوایی گنجانده شد، متن مربوط به پرداخت وجوه غرامت از آن حذف شد. پیش‌نویس نهایی می‌گوید که «سازوکار ‘گفت‌وگوی گلاسکو’ را برقرار خواهد کرد… تا در مورد نحوهٔ تأمین بودجه فعالیت‌های لازم برای جلوگیری کردن از، به حداقل رساندن، و رسیدگی کردن به ‘زیان و خسارت’ مرتبط با پیامدهای ناگوار تغییرهای آبوهوایی بحث شود.»
کشورهای حال توسعه از حرف زدن دربارهٔ آینده خسته شده‌اند؛ تغییرهای آبوهوایی معضل امروز آنهاست
هنگامی که فرانس تیمرمانز، مذاکره‌کنندهٔ اتحادیهٔ اروپا، در نشست کاپ۲۶ دربارهٔ آینده‌ای صحبت می‌کرد که برای نوه یک ساله‌اش آرزو دارد، و اشک به چشمش آمد، لحظهٔ گویا و هشدار دهنده‌ای بود.
بعد از آن هم اسد رحمان، که به نمایندگی از جنبش‌های عدالت آبوهوایی صحبت می‌کرد، گفت: «در زمانی که فرزندان کشورهای «جنوب جهان» در حال مرگ‌اند، غیراخلاقی است که ثروتمندان دربارهٔ فرزندان و نوه‌های آینده‌شان صحبت کنند.»
اختلاف قدرت بین مذاکره‌کنندگان در مذاکرات آبوهوایی بسیار آشکار است، اما این مذاکرات از یک لحاظ فرصتی برابر برای همه است؛ به این معنا که یکی از فرصت‌های مذاکره دربارهٔ تغییرهایی آبوهوایی است که در آن اعضای گروه 20 هر روز باید در چشم اعضای گروه 77 و دیگر ساکنان «جنوب جهان» نگاه کنند و به حرف‌های آنها گوش بدهند.
سرانجام، چرخشی جدّی در گفت‌وگوها در مورد سوخت‌های فسیلی
تلاش برای حذف مرحله‌یی سوخت‌های فسیلی و یارانهٔ سوخت‌های فسیلی بی‌تردید از این به بعد تشدید خواهد شد. فوریت کاهش چشمگیر و سریع انتشار گازهای گلخانه‌یی سرانجام تا حدّی احساس شده است. آنچه باقی می‌ماند این است که کشورهایی که میزان انتشار بالایی دارند، از صِرف تعهد دادن، به سیاست‌گذاری تغییر رفتار دهند.
علم آب‌وهوا در پیمان
برای نخستین بار، پیمان آبوهوایی گلاسکو به پایهٔ علمی هیئت بین‌دولتی تغییرهای آبوهوایی (IPCC) استناد می‌کند و خواستار کاهش ۴۵ درصدی انتشار گازهای گلخانه‌یی تا سال ۲۰۳۰، نسبت به میزان انتشار در سال ۲۰۱۰، به منظور مهار تغییرهای آبوهوایی در مرز ۱٫۵ درجه است. امید است که گنجاندن این موضوع در پیمان، کشورها را به رعایت این مقادیر متعهد کند، به‌خصوص آنهایی را- مانند آمریکا- که دوست دارند کاهش انتشار خود را در مقایسه با مبنایی متفاوت با دیگر مذاکره‌کنندگان محاسبه کنند، که در واقع تقلب در محاسبه است.
مذاکرات «کاپ» سال آینده می‌تواند به همین اندازه داغ باشد
اعضای نشست سازمان ملل متحد دربارهٔ تغییرهای آبوهوایی هر سال دیدار و گفت‌وگو می‌کنند. بر اساس توافق کنونی، هر کشوری که هدف‌های آبوهوایی تعیین شده‌اش را برآورده نکند، باید طرح جدیدی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌یی ارائه دهد.
این درخواست برای گزارش‌دهی با هدف‌های تهاجمی‌تر تا سال آینده، فرایند جدیدی است. (پیش از این، در چارچوب توافق‌نامه پاریس، گزارش‌دهی هر پنج سال یک بار بود، که در آن زمان خودش رویهٔ تازه‌ای بود.) در حال حاضر، تنها عضو گروه 20 که برنامه‌ای واجد شرایط تعیین‌شده دارد، اتحادیهٔ اروپا است. سال آینده، تقریباً همهٔ کشورهایی که پیمان آبوهوایی گلاسکو را ضعیف کردند، به کاپ۲۷ در مصر باز خواهند گشت. و البته منتقدان آنها هم آنجا خواهند بود.
مجله سی یرا/ تینا گرهاردت ۱۶ نوامبر ۲۰۲۱
نیما حیدری/ اندیشه نو
